آیه ۹ - سوره احزاب

آیه يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ ريحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ كانَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيراً [9]

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! نعمت خدا را برخود به ياد آوريد آنگاه كه [در جنگ احزاب] لشكرهايى [عظيم] به سراغ شما آمدند؛ ولى ما باد و طوفان سختى بر آنان فرستاديم و لشكريانى كه آن‌ها را نمى‌ديديد [و به اين وسيله آن‌ها را در هم شكستيم]؛ و خداوند هميشه به آنچه انجام مى‌دهيد بينا است.

۱
(احزاب/ ۹)

أمیرالمؤمنین ( إِنَ هُوداً قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ وَ انْتَصَرَ لِمُحَمَّدٍ (مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ یَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ رِیحاً تُدِیرُ الْحَصَی وَ جُنُوداً لَمْ یَرَوْهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها.

امام علی ( همانا هود (به یاری خداوند از دشمنان خویش با باد سخت انتقام گرفت و خداوند متعال در جنگ خندق با طوفان و لشکرهای دیگری که آن‌ها را نمی‌دیدند، پیامبر (را یاری داد. بادی که گرد باد شن و خاک برانگیخت و خداوند متعال خود دراین‌باره می‌فرماید: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۵۸
روضهًْ الواعظین، ج۱، ص۶۲
۲
(احزاب/ ۹)

الحسین ( الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (أَنَّ یَهُودِیّاً مِنْ یَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ کَانَ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاهًَْ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ الْأَنْبِیَاءِ (وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ جَاءَ إِلَی مَجْلِسٍ فِیهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ (وَ فِیهِمْ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (وَ ابْنُ عَبَّاسٍ (وَ أَبُومَعْبَدٍ الْجُهَنِیُّ فَقَالَ یَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (مَا تَرَکْتُمْ لِنَبِیٍّ (دَرَجَهًًْ وَ لَا لِمُرْسَلٍ فَضِیلَهًًْ إِلَّا نَحَلْتُمُوهَا نَبِیَّکُمْ فَهَلْ تُجِیبُونِی عَمَّا أَسْأَلُکُمْ عَنْهُ فَکَاعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (نَعَمْ مَا أَعْطَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِیّاً دَرَجَهًًْ وَ لَا مُرْسَلًا فَضِیلَهًًْ إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ (وَ زَادَ مُحَمَّداً (عَلَی الْأَنْبِیَاءِ (أَضْعَافاً مُضَاعَفَهًًْ ... قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا هُودٌ قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ (شَیْئاً مِنْ هَذَا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ (لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ (أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ ذِکْرُهُ انْتَصَرَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ یَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ رِیحاً تَذْرُو الْحَصَی وَ جُنُوداً لَمْ یَرَوْهَا فَزَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً (عَلَی هُودٍ بِثَمَانِیَهًِْ آلَافِ مَلَکٍ وَ فَضَّلَهُ عَلَی هُودٍ بِأَنَّ رِیحَ عَادٍ رِیحُ سَخَطٍ وَ رِیحَ مُحَمَّدٍ (رِیحُ رَحْمَهًٍْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها.

امام حسین ( از امام حسین (روایت است که فرمود: «یکی از یهودیان اهل شام و از علمای آنان، تورات، انجیل، زبور و کتاب‌های پیامبران را خوانده بود و دلایل آنان را می‌شناخت. وی به مجلسی آمد که یاران پیامبر اکرم (از جمله علی (ابن‌عبّاس (ابن‌مسعود و ابوسعید جُهنی در آن بودند. عالم یهودی به یاران پیامبر (گفت: «ای امّت محمّد (! شما تمام درجات پیامبران و همه‌ی فضایل رسولان را به پیامبر خود نسبت می‌دهید. پس آیا به پرسش‌های من درباره‌ی او را پاسخ می‌دهید»؟ یاران پیامبر (از سخن وی به وحشت افتادند ولی علی (فرمود: «آری، خداوند به هیچ پیامبری درجه و به هیچ فرستاده‌ای فضیلتی نداد مگر آنکه همه‌ی آن‌ها را برای محمّد (گرد آورد و به آن جناب چند برابر افزون‌تر بخشیده است» ... یهودی گفت: «خداوند از دشمنان هود (به‌وسیله‌ی باد انتقام گرفت آیا برای حضرت محمّد (نیز چنین چیزی پیش آمده است»؟. فرمود: «صحیح است خداوند به حضرت محمّد (بالاتر از این را داده، خداوند دمار از روزگار دشمنان او به‌وسیله‌ی باد گرفت در جنگ خندق که بادی فرستاد ریگ‌ها را برافشاند و سپاهی از فرشتگان ارسال داشت که مشرکان آن‌ها را نمی‌دیدند و خداوند محمّد (را با هشت هزار فرشته بر هود (تفضیل داد و فضیلت دیگری به ایشان بخشید که باد زمان هود (باد خشم بود ولی باد زمان پیامبر (باد رحمت، و در قرآن کریم می‌فرماید یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۵۸
بحار الأنوار، ج۱۷، ص۲۷۶/ بحار الأنوار، ج۱۰، ص۳۰/ نورالثقلین، فیه: «الحسین بن علی ... أضعافاً مضاعفه» محذوف
۳
(احزاب/ ۹)

علی‌بن‌إبراهیم ( فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قِصَّهًِْ الأَحْزَابِ مِنْ قُرَیْشِ وَ الْعَرَبِ الَّذِینَ تَحْزَبُوا عَلَی رَسُولِ اللهِ (قالَ وَ ذَلِکَ أَنَ قُرَیْشاً تَجَمَّعَتْ فِی سَنَهًِْ خَمْسٍ مِنَ الْهِجْرَهًِْ وَ سَارُوا فِی الْعَرَبِ وَ جَلَبُوا وَ اسْتَفَزُّوهُمْ لِحَرْبِ رَسُولِ اللَّهِ (فَوَافَوْا فِی عَشَرَهًِْ آلَافٍ وَ مَعَهُمْ کِنَانَهًُْ وَ سُلَیْمٌ وَ فَزَارَهًُْ، وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (حِینَ أَجْلَی بَنِی النَّضِیرِ وَ هُمْ بَطْنٌ مِنَ الْیَهُودِ مِنَ الْمَدِینَهًِْ وَ کَانَ رَئِیسُهُمْ حُیَیَّ بْنَ أَخْطَبَ وَ هُمْ یَهُودُ مِنْ بَنِی هَارُونَ (فَلَمَّا أَجْلَاهُمْ مِنَ الْمَدِینَهًِْ صَارُوا إِلَی خَیْبَرَ وَ خَرَجَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ هَمَّ إِلَی قُرَیْشٍ بِمَکَّهًَْ وَ قَالَ لَهُمْ إِنَّ مُحَمَّداً (قَدْ وَتَرَکُمْ وَ وَتَرَنَا وَ أَجْلَانَا مِنَ الْمَدِینَهًِْ مِنْ دِیَارِنَا وَ أَمْوَالِنَا وَ أَجْلَی بَنِی عَمِّنَا بَنِی قَیْنُقَاعَ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ وَ اجْمَعُوا حُلَفَاءَکُمْ وَ غَیْرَهُمْ حَتَّی نَسِیرَ إِلَیْهِمْ فَإِنَّهُ قَدْ بَقِیَ مِنْ قَوْمِی بِیَثْرِبَ سَبْعُمِائَهًِْ مُقَاتِلٍ وَ هُمْ بَنُو قُرَیْظَهًَْ وَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ (عَهْدٌ وَ مِیثَاقٌ وَ أَنَا أَحْمِلُهُمْ عَلَی نَقْضِ الْعَهْدِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ (وَ یَکُونُونَ مَعَنَا عَلَیْهِمْ فَتَأْتُونَهُ أَنْتُمْ مِنْ فَوْقُ وَ هُمْ مِنْ أَسْفَلُ. وَ کَانَ مَوْضِعُ بَنِی قُرَیْظَهًَْ مِنَ الْمَدِینَهًِْ عَلَی قَدْرِ مِیلَیْنِ وَ هُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِی یُسَمَّی بِئْرَ الْمُطَّلِبِ، فَلَمْ یَزَلْ یَسِیرُ مَعَهُمْ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ فِی قَبَائِلِ الْعَرَبِ حَتَّی اجْتَمَعُوا قَدْرَ عَشَرَهًِْ آلَافٍ مِنْ قُرَیْشٍ وَ کِنَانَهًَْ وَ الْأَقْرَعِ بْنِ حَابِسٍ فِی قَوْمِهِ وَ عَبَّاسِ بْنِ مِرْدَاسٍ فِی بَنِی سُلَیْمٍ، فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ (فَاسْتَشَارَ أَصْحَابَهُ وَ کَانُوا سَبْعَمِائَهًِْ رَجُلٍ، فَقَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (إِنَّ الْقَلِیلَ لَا یُقَاوِمُ الْکَثِیرَ فِی الْمُطَاوَلَهًِْ قَالَ: فَمَا نَصْنَعُ قَالَ: نَحْفِرُ خَنْدَقاً یَکُونُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ حِجَاباً فَیُمْکِنُکَ مَنْعُهُمْ فِی الْمُطَاوَلَهًِْ، وَ لَا یُمْکِنُهُمْ أَنْ یَأْتُونَّا مِنْ کُلِّ وَجْهٍ فَإِنَّا کُنَّا مَعَاشِرَ الْعَجَمِ فِی بِلَادِ فَارِسَ إِذَا دَهَمَنَا دَهْمٌ مِنْ عَدُوِّنَا نَحْفِرُ الْخَنَادِقَ فَیَکُونُ الْحَرْبُ مِنْ مَوَاضِعَ مَعْرُوفَهًٍْ، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَقَالَ: أَشَارَ سَلْمَانُ بِصَوَابٍ، فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (بِحَفْرِهِ مِنْ نَاحِیَهًِْ أُحُدٍ إِلَی رَائِحٍ {رَاتِجٍ} وَ جَعَلَ عَلَی کُلِّ عِشْرِینَ خُطْوَهًًْ وَ ثَلَاثِینَ خُطْوَهًًْ قَوْماً مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ یَحْفِرُونَهُ، فَأَمَرَ فَحُمِلَتِ الْمَسَاحِی وَ الْمَعَاوِلُ وَ بَدَأَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ أَخَذَ مِعْوَلًا فَحَفَرَ فِی مَوْضِعِ الْمُهَاجِرِینَ بِنَفْسِهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (یَنْقُلُ التُّرَابَ مِنَ الْحُفْرَهًِْ حَتَّی عَرَقَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ عَیِیَ وَ قَالَ لَا عَیْشَ إِلَّا عَیْشُ الْآخِرَهًِْ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْأَنْصَارِ وَ الْمُهَاجِرِینَ فَلَمَّا، نَظَرَ النَّاس إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (یَحْفِرُ اجْتَهَدُوا فِی الْحَفْرِ وَ نَقَلُوا التُّرَابَ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی بَکَّرُوا إِلَی الْحَفْرِ وَ قَعَدَ رَسُولُ اللَّهِ (فِی مَسْجِدِ الْفَتْحِ فَبَیْنَا الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ یَحْفِرُونَ إِذْ عَرَضَ لَهُمْ جَبَلٌ لَمْ تَعْمَلِ الْمَعَاوِلُ فِیهِ، فَبَعَثُوا جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیَّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (یُعْلِمُهُ بِذَلِکَ، قَالَ جَابِرٌ: فَجِئْتُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ رَسُولُ اللَّهِ مُسْتَلْقٍ عَلَی قَفَاهُ وَ رِدَاؤُهُ تَحْتَ رَأْسِهِ وَ قَدْ شَدَّ عَلَی بَطْنِهِ حَجَراً، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ قَدْ عَرَضَ لَنَا جَبَلٌ لَمْ تَعْمَلِ الْمَعَاوِلُ فِیهِ فَقَامَ مُسْرِعاً حَتَّی جَاءَهُ ثُمَّ دَعَا بِمَاءٍ فِی إِنَاء فَغَسَلَ وَجْهَهُ وَ ذِرَاعَیْهِ وَ مَسَحَ عَلَی رَأْسِهِ وَ رِجْلَیْهِ ثُمَّ شَرِبَ وَ مَجَّ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ فِی فِیهِ ثُمَّ صَبَّهُ عَلَی الْحَجَرِ ثُمَّ أَخَذَ مِعْوَلًا فَضَرَبَ ضَرْبَهًًْ فَبَرَقَتْ بَرْقَهًٌْ فَنَظَرْنَا فِیهَا إِلَی قُصُورِ الشَّامِ، ثُمَّ ضَرَبَ أُخْرَی فَبَرَقَتْ بَرْقَهًٌْ نَظَرْنَا فِیهَا إِلَی قُصُورِ الْمَدَائِنِ، ثُمَّ ضَرَبَ أُخْرَی فَبَرَقَتْ بَرْقَهًٌْ أُخْرَی نَظَرْنَا فِیهَا إِلَی قُصُورِ الْیَمَنِ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (أَمَا إِنَّهُ سَیَفْتَحُ اللَّهُ عَلَیْکُمْ هَذِهِ الْمَوَاطِنَ الَّتِی بَرَقَتْ فِیهَا الْبَرْقُ ثُمَّ انْهَالَ عَلَیْنَا الْجَبَلُ کَمَا یَنْهَالُ الرَّمْلُ، فَقَالَ جَابِرٌ: فَعَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ مقوی {مُقْوٍ} أَیْ جَائِعٌ لَمَّا رَأَیْتُ عَلَی بَطْنِهِ الْحَجَرَ فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (هَلْ لَکَ فِی الْغِذَاءِ قَالَ: مَا عِنْدَکَ یَا جَابِرُ فَقُلْتُ: عَنَاقٌ وَ صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ فَقَالَ: تَقَدَّمْ وَ أَصْلِحْ مَا عِنْدَکَ، قَالَ: فَجِئْتُ إِلَی أَهْلِی فَأَمَرْتُهَا فَطَحَنَتِ الشَّعِیرَ وَ ذَبَحْتُ الْعَنْزَ وَ سَلَخْتُهَا وَ أَمَرْتُهَا أَنْ تَخْبِزَ وَ تَطْبُخَ وَ تَشْوِیَ، فَلَمَّا فَرَغْتُ مِنْ ذَلِکَ جِئْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَقُلْتُ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ (قَدْ فَرَغْنَا فَاحْضُرْ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ، فَقَامَ (إِلَی شَفِیرِ الْخَنْدَقِ ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أَجِیبُوا جَابِراً قَالَ جَابِرٌ: وَ کَانَ فِی الْخَنْدَقِ سَبْعُمِائَهًِْ رَجُلٍ فَخَرَجُوا کُلُّهُمْ ثُمَّ لَمْ یَمُرَّ بِأَحَدٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا قَالَ أَجِیبُوا جَابِراً، قَالَ جَابِرٌ: فَتَقَدَّمْتُ وَ قُلْتُ لِأَهْلِی: وَ اللَّهِ قَدْ أَتَاکِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (بِمَا لَا قِبَلَ لَکِ بِهِ، فَقَالَتْ: أَعْلَمْتَهُ أَنْتَ بِمَا عِنْدَنَا قَالَ: نَعَمْ قَالَتْ: هُوَ أَعْلَمُ بِمَا أَتَی، قَالَ جَابِرٌ: فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ (فَنَظَرَ فِی الْقِدْرِ ثُمَّ قَالَ: اغْرِفِی وَ أَبْقِی ثُمَّ نَظَرَ فِی التَّنُّورِ ثُمَّ قَالَ: أَخْرِجِی وَ أَبْقِی ثُمَّ دَعَا بِصَحْفَهًٍْ فَثَرَدَ فِیهَا وَ غَرَفَ، فَقَالَ: یَا جَابِرُ أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَهًْ ً فَأَدْخَلْتُ عَشَرَهًًْ فَأَکَلُوا حَتَّی نَهِلُوا وَ مَا یُرَی فِی الْقَصْعَهًِْ إِلَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ ثُمَّ قَالَ: یَا جَابِرُ عَلَیَّ بِالذِّرَاعِ فَأَتَیْتُهُ بِالذِّرَاعِ فَأَکَلُوهُ ثُمَّ قَالَ: أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَهًًْ فَدَخَلُوا فَأَکَلُوا حَتَّی نَهِلُوا وَ مَا یُرَی فِی الْقَصْعَهًِْ إِلَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ، ثُمَّ قَالَ: عَلَیَّ بِالذِّرَاعِ فَأَکَلُوا وَ خَرَجُوا ثُمَّ قَالَ: أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَهًًْ فَأَدْخَلْتُهُمْ فَأَکَلُوا حَتَّی نَهِلُوا وَ لَمْ یُرَ فِی الْقَصْعَهًِْ إِلَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ ثُمَّ قَالَ: یَا جَابِرُ عَلَیَّ بِالذِّرَاعِ فَأَتَیْتُهُ فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (کَمْ لِلشَّاهًِْ مِنْ ذِرَاعٍ قَالَ: ذِرَاعَانِ، فَقُلْتُ: وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ أَتَیْتُکَ بِثَلَاثَهًٍْ، فَقَالَ: أَمَا لَوْ سَکَتَّ یَا جَابِرُ لَأَکَلُوا النَّاسُ کُلُّهُمْ مِنَ الذِّرَاعِ، قَالَ جَابِرُ: فَأَقْبَلْتُ أُدْخِلُ عَشَرَهًًْ عَشَرَهًًْ فَدَخَلُوا فَیَأْکُلُونَ حَتَّی أَکَلُوا کُلُّهُمْ وَ بَقِیَ وَ اللَّهِ لَنَا مِنْ ذَلِکَ الطَّعَامِ مَا عِشْنَا بِهِ أَیَّاماً . قَالَ: وَ حَفَرَ رَسُولُ اللَّهِ (الْخَنْدَقَ وَ جَعَلَ لَهُ ثَمَانِیَهًَْ أَبْوَابٍ وَ جَعَلَ عَلَی کُلِّ بَابٍ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ مَعَ جَمَاعَهًٍْ یَحْفَظُونَهُ وَ قَدِمَتْ قُرَیْشٌ وَ کِنَانَهًُْ وَ سُلَیْمٌ وَ هِلَالٌ فَنَزَلُوا الرَّغَابَهًَْ فَفَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ (مِنْ حَفْرِ الْخَنْدَقِ قَبْلَ قُدُومِ قُرَیْشٍ بِثَلَاثَهًِْ أَیَّامٍ، فَأَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ وَ مَعَهُمْ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ فَلَمَّا نَزَلُوا الْعَقِیقَ جَاءَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ إِلَی بَنِی قُرَیْظَهًَْ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ وَ کَانُوا فِی حِصْنِهِمْ قَدْ تَمَسَّکُوا بِعَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (فَدَقَّ بَابَ الْحِصْنِ فَسَمِعَ کَعْبُ بْنُ أَسَدٍ قَرْعَ الْبَابِ فَقَالَ لِأَهْلِهِ: هَذَا أَخُوکِ قَدْ شَأَمَ قَوْمَهُ وَ جَاءَ الْآنَ یَشْأَمُنَا وَ یُهْلِکُنَا وَ یَأْمُرُنَا بِنَقْضِ الْعَهْدِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ (وَ قَدْ وَفَی لَنَا مُحَمَّدٌ (وَ أَحْسَنَ جِوَارَنَا فَنَزَلَ إِلَیْهِ مِنْ غُرْفَتِهِ فَقَالَ لَهُ: مَنْ أَنْتَ قَالَ: حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ قَدْ جِئْتُکَ بِعِزِّ الدَّهْرِ، فَقَالَ کَعْبٌ: بَلْ جِئْتَنِی بِذُلِّ الدَّهْرِ، فَقَالَ: یَا کَعْبُ هَذِهِ قُرَیْشٌ فِی قَادَتِهَا وَ سَادَتِهَا قَدْ نَزَلَتْ بِالْعَقِیقِ مَعَ حُلَفَائِهِمْ مِنْ کِنَانَهًَْ وَ هَذِهِ فَزَارَهًُْ مَعَ قَادَتِهَا وَ سَادَتِهَا قَدْ نَزَلَتِ الرغابهًْ {الزُّغَابَهًَْ} وَ هَذِهِ سُلَیْمٌ وَ غَیْرُهُمْ قَدْ نَزَلُوا حِصْنَ بَنِی ذُبْیَانَ وَ لَا یُفْلِتُ مُحَمَّدٌ (وَ أَصْحَابُهُ مِنْ هَذَا الْجَمْعِ أَبَداً فَافْتَحِ الْبَابَ وَ انْقُضِ الْعَهْدَ الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ (فَقَالَ کَعْبٌ: لَسْتُ بِفَاتِحٍ لَکَ الْبَابَ ارْجِعْ مِنْ حَیْثُ جِئْتَ فَقَالَ حُیَیٌّ: مَا یَمْنَعُکَ مِنْ فَتْحِ الْبَابِ إِلَّا حَشِیشَتُکَ {خَسِیسَتُکَ} الَّتِی فِی التَّنُّورِ تَخَافُ أَنْ أَشْرَکَکَ فِیهَا فَافْتَحْ فَإِنَّکَ آمِنٌ مِنْ ذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ کَعْبٌ: لَعَنَکَ اللَّهُ قَدْ دَخَلْتَ عَلَیَّ مِنْ بَابٍ دَقِیقٍ ثُمَّ قَالَ: افْتَحُوا لَهُ الْبَابَ، فَفَتَحُوا لَهُ الْبَابَ، فَقَالَ: وَیْلَکَ یَا کَعْبُ انْقُضِ الْعَهْدَ الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ (وَ لَا تَرُدَّ رَأْیِی فَإِنَّ مُحَمَّداً (لَا یُفْلِتُ مِنْ هَذَا الْجَمْعِ أَبَداً فَإِنْ فَاتَکَ هَذَا الْوَقْتُ لَا تُدْرِکُ مِثْلَهُ أَبَداً، قَالَ: وَ اجْتَمَعَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الْحِصْنِ مِنْ رُؤَسَاءِ الْیَهُودِ مِثْلِ غَزَالِ بْنِ شمول وَ یَاسِرِ بْنِ قَیْسٍ وَ رِفَاعَهًَْ بْنِ زَیْدٍ وَ الزُّبَیْرِ بْنِ یاطا فَقَالَ لَهُمْ کَعْبٌ: مَا تَرَوْنَ قَالُوا: أَنْتَ سَیِّدُنَا وَ الْمُطَاعُ فِینَا وَ أَنْتَ صَاحِبُ عَهْدِنَا فَإِنْ نَقَضْتَ نَقَضْنَا وَ إِنْ أَقَمْتَ أَقَمْنَا مَعَکَ وَ إِنْ خَرَجْتَ خَرَجْنَا مَعَکَ، فَقَالَ الزُّبَیْرُ بْنُ یاطا وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً مُجَرَّباً قَدْ ذَهَبَ بَصَرُهُ. قَدْ قَرَأْتُ التَّوْرَاهًَْ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ فِی سَفَرِنَا بِأَنَّهُ یَبْعَثُ نَبِیّاً فِی آخِرِ الزَّمَانِ یَکُونُ مَخْرَجُهُ بِمَکَّهًَْ وَ مُهَاجَرَتُهُ بِالْمَدِینَهًِْ إِلَی الْبَحِیرَهًِْ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَرَبِیَّ وَ یَلْبَسُ الشَّمْلَهًَْ وَ یَجْتَزِی بِالْکُسَیْرَاتِ وَ التُّمَیْرَاتِ وَ هُوَ الضَّحُوکُ الْقَتَّالُ فِی عَیْنَیْهِ حُمْرَهًٌْ وَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّهًِْ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلَی عَاتِقِهِ لَا یُبَالِی مَنْ لَاقَاهُ یَبْلُغُ سُلْطَانَهُ مُنْقَطَعَ الْخُفِّ وَ الْحَافِرِ فَإِنْ کَانَ هَذَا هُوَ فَلَا یَهُولَنَّهُ هَؤُلَاءِ وَ جَمْعُهُمْ وَ لَوْ نَاوَتْهُ هَذِهِ الْجِبَالُ الرَّوَاسِی لَغَلَبَهَا فَقَالَ حُیَیٌّ: لَیْسَ هَذَا ذَلِکَ وَ ذَلِکَ النَّبِیُّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هَذَا مِنَ الْعَرَبِ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ (وَ لَا یَکُونُ بَنُو إِسْرَائِیلَ أَتْبَاعاً لِوُلْدِ إِسْمَاعِیلَ (أَبَداً لِأَنَّ اللَّهَ قَدْ فَضَّلَهُم عَلَی النَّاسِ جَمِیعاً وَ جَعَلَ مِنْهُمُ النُّبُوَّهًَْ وَ الْمُلْکَ وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیْنَا مُوسَی (أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ وَ لَیْسَ مَعَ مُحَمَّدٍ (آیَهًٌْ وَ إِنَّمَا جَمَعَهُمْ جَمْعاً وَ سَحَرَهُمْ وَ یُرِیدُ أَنْ یَغْلِبَهُمْ بِذَلِکَ، فَلَمْ یَزَلْ یَقْلِبُهُمْ عَنْ رَأْیِهِمْ حَتَّی أَجَابُوهُ فَقَالَ لَهُمْ أَخْرِجُوا الْکِتَابَ الَّذِی بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَأَخْرَجُوهُ فَأَخَذَهُ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ مَزَّقَهُ وَ قَالَ قَدْ وَقَعَ الْأَمْرُ فَتَجَهَّزُوا وَ تَهَیَّئُوا لِلْقِتَالِ. وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ (ذَلِکَ فَغَمَّهُ غَمّاً شَدِیداً وَ فَزِعَ أَصْحَابُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (لِسَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ وَ أُسَیْدِ بْنِ حُصَیْنٍ وَ کَانَا مِنَ الْأَوْسِ وَ کَانَتْ بَنُو قُرَیْظَهًَْ حُلَفَاءَ الْأَوْسِ فَقَالَ لَهُمَا: ائْتِیَا بَنِی قُرَیْظَهًَْ فَانْظُرُوا مَا صَنَعُوا فَإِنْ کَانُوا نَقَضُوا الْعَهْدَ فَلَا تُعْلِمَا أَحَداً إِذَا رَجَعْتُمَا إِلَیَّ وَ قُولَا عَضَلٌ وَ الفارهًْ {الْقَارَهًُْ} فَجَاءَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُصَیْنٍ إِلَی بَابِ الْحِصْنِ فَأَشْرَفَ عَلَیْهِمَا کَعْبٌ مِنَ الْحِصْنِ فَشَتَمَ سَعْداً وَ شَتَمَ رَسُولَ اللَّهِ (فَقَالَ لَهُ سَعْدٌ: إِنَّمَا أَنْتَ ثَعْلَبٌ فِی جُحْرٍ لَنُوَلِّیَنَّ قُرَیْشاً وَ لَیُحَاصِرَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ لَیُنْزِلَنَّکَ عَلَی الصُّغْرِ وَ القماع {الْقَمَاءِ} وَ لَیَضْرِبَنَّ عُنُقَکَ، ثُمَّ رَجَعَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَقَالا عَضَلٌ وَ الفارهًْ {الْقَارَهًُْ} فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (لُعَنَاءُ نَحْنُ أَمَرْنَاهُمْ بِذَلِکَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (عُیُونٌ لِقُرَیْشٍ یَتَجَسَّسُونَ خَبَرَهُ وَ کَانَتْ عَضَلٌ وَ الفارهًْ {الْقَارَهًُْ} قبیلتان {قَبِیلَتَیْنِ} مِنَ الْعَرَبِ دَخَلَا فِی الْإِسْلَامِ ثُمَّ غَدَرَا فَکَانَ إِذَا غَدَرَ أَحَدٌ ضُرِبَ بِهَذَا الْمَثَلِ فَیُقَالُ عَضَلٌ وَ الفارهًْ {الْقَارَهًُْ}. وَ رَجَعَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ وَ قُرَیْشٍ فَأَخْبَرَهُمْ بِنَقْضِ بَنِی قُرَیْظَهًَْ الْعَهْدَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ (فَفَرِحَتْ قُرَیْشٌ بِذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ جَاءَ نُعَیْمُ بْنُ مَسْعُودٍ الْأَشْجَعِیُّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (وَ قَدْ کَانَ أَسْلَمَ قَبْلَ قُدُومِ قُرَیْشٍ بِثَلَاثَهًِْ أَیَّامٍ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (قَدْ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ صَدَّقْتُکَ وَ کَتَمْتُ إِیمَانِی عَنِ الْکَفَرَهًِْ فَإِنْ أَمَرْتَنِی أَنْ آتِیَکَ بِنَفْسِی وَ أَنْصُرَکَ بِنَفْسِی فَعَلْتُ وَ إِنْ أَمَرْتَ أَنْ أَخْذُلَ بَیْنَ الْیَهُودِ وَ بَیْنَ قُرَیْشٍ فَعَلْت حَتَّی لَا یَخْرُجُوا مِنْ حِصْنِهِمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّه (اخْذُلْ بَیْنَ الْیَهُودِ وَ قُرَیْشٍ فَإِنَّهُ أَوْقَعُ عِنْدِی، قَالَ: فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أَقُولَ فِیکَ مَا أُرِیدُ، قَالَ قُلْ مَا بَدَا لَکَ، فَجَاءَ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ فَقَالَ لَهُ: تَعْرِفُ مَوَدَّتِی لَکُمْ وَ نُصْحِی وَ مَحَبَّتِی أَنْ یَنْصُرَکُمُ اللَّهُ عَلَی عَدُوِّکُمْ وَ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّ مُحَمَّداً (قَدْ وَافَقَ الْیَهُودَ أَنْ یَدْخُلُوا بَیْنَ عَسْکَرِکُمْ وَ یَمِیلُوا عَلَیْکُمْ وَ وَعَدَهُمْ إِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِمْ جَنَاحَهُمُ الَّذِی قَطَعَهُ لِبَنِی النَّضِیرِ وَ قَیْنُقَاعَ فَلَا أَرَی لَکُمْ أَنْ تَدَعُوهُمْ یَدْخُلُوا فِی عَسْکَرِکُمْ حَتَّی تَأْخُذُوا مِنْهُمْ رَهْناً تَبْعَثُوا بِهِمْ إِلَی مَکَّهًَْ فَتَأْمَنُوا مَکْرَهُمْ وَ غَدَرَهُمْ، فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ وَفَّقَکَ اللَّهُ وَ أَحْسَنَ جَزَاکَ مِثْلُکَ أَهْدَی النَّصَائِحِ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَبُو سُفْیَانَ بِإِسْلَامِ نُعَیْمٍ وَ لَا أَحَدٌ مِنَ الْیَهُودِ، ثُمَّ جَاءَ مِنْ فَوْرِهِ ذَلِکَ إِلَی بَنِی قُرَیْظَهًَْ فَقَالَ: یَا کَعْبُ تَعْلَمُ مَوَدَّتِی لَکُمْ وَ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَالَ تَخْرُجُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ فَنَضَعُهُمْ فِی نَحْرِ مُحَمَّدٍ (فَإِنْ ظَفِرُوا کَانَ الذِّکْرُ لَنَا دُونَهُمْ وَ إِنْ کَانَتْ عَلَیْنَا کَانُوا هَؤُلَاءِ مَقَادِیمَ الْحَرْبِ فَلَا أَرَی لَکُمْ أَنْ تَدَعُوهُمْ یَدْخُلُوا عَسْکَرَکُمْ حَتَّی تَأْخُذُوا مِنْهُمْ عَشَرَهًًْ مِنْ أَشْرَافِهِمْ یَکُونُونَ فِی حِصْنِکُمْ إِنَّهُمْ إِنْ لَمْ یَظْفَرُوا بِمُحَمَّدٍ (لَمْ یَبْرَحُوا حَتَّی یَرُدُّوا عَلَیْکُمْ عَهْدَکُمْ وَ عَقْدَکُمْ بَیْنَ مُحَمَّدٍ (وَ بَیْنَکُمْ لِأَنَّهُ إِنْ وَلَّتْ قُرَیْشٌ وَ لَمْ یَظْفَرُوا بِمُحَمَّدٍ (غَزَاکُمْ مُحَمَّدٌ (فَیَقْتُلُکُمْ فَقَالُوا: أَحْسَنْتَ وَ أَبْلَغْتَ فِی النَّصِیحَهًِْ لَا نَخْرُجُ مِنْ حِصْنِنَا حَتَّی نَأْخُذَ مِنْهُمْ رَهْناً یَکُونُونَ فِی حِصْنِنَا وَ أَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی الْخَنْدَقِ قَالُوا: هَذِهِ مَکِیدَهًٌْ مَا کَانَتِ الْعَرَبُ تَعْرِفُهَا قَبْلَ ذَلِکَ فَقِیلَ لَهُمْ هَذَا مِنْ تَدْبِیرِ الْفَارِسِیِّ الَّذِی مَعَهُ فَوَافَی عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ وَ هُبَیْرَهًُْ بْنُ وَهْبٍ وَ ضِرَارُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَی الْخَنْدَقِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (قَدْ صَفَّ أَصْحَابَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَصَاحُوا بِخَیْلِهِمْ حَتَّی طَفِرُوا الْخَنْدَقَ إِلَی جَانِبِ رَسُولِ اللَّهِ (فَصَارُوا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ (کُلُّهُمْ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ قَدَّمُوا رَسُولَ اللَّهِ (بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ هُوَ فُلَانٌ لِرَجُلٍ بِجَنْبِهِ مِنْ إِخْوَانِهِ: أَ مَا تَرَی هَذَا الشَّیْطَانَ عَمْرواً لَا وَ اللَّهِ مَا یُفْلِتُ مِنْ یَدَیْه أَحَدٌ فَهَلُمُّوا نَدْفَعْ إِلَیْهِ مُحَمَّداً (لِیَقْتُلَهُ وَ نَلْحَقْ نَحْنُ بِقَوْمِنَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ قَوْلَهُ قَدْ یَعْلَمُ اللهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیراً وَ رَکَزَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ رُمْحَهُ فِی الْأَرْضِ وَ أَقْبَلَ یَجُولُ حَوْلَهُ وَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ: وَ لَقَدْ بَحَحْت مِنَ النِّدَاءِ بِجَمْعِکُمْ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ وَ وَقَفْتُ إِذْ جَبُنَ الشُّجَاعُ مَوَاقِفَ الْقَرْنِ الْمُنَاجِزِ إِنِّی کَذَلِکَ لَمْ أَزَلْ مُتَسَرِّعاً نَحْوَ الْهَزَاهِزِ إِنَّ الشَّجَاعَهًَْ فِی الْفَتَی وَ الْجُودَ مِنْ خَیْرِ الْغَرَائِزِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (: مَنْ لِهَذَا الْکَلْبِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ، فَقَامَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (وَ قَالَ: أَنَا لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (فَقَالَ: یَا عَلِیُّ (هَذَا عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ فَارِسُ یَلْیَلَ قَالَ: أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (: ادْنُ مِنِّی فَدَنَا مِنْهُ فَعَمَّمَهُ بِیَدِهِ، وَ دَفَعَ إِلَیْهِ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ وَ قَاتِلْ بِهَذَا وَ قَالَ: اللَّهُمَّ احْفَظْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِه فَمَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (یُهَرْوِلُ فِی مَشْیِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: لَا تَعْجَلَنَّ فَقَدْ أَتَاکَ مُجِیبُ صَوْتِکَ غَیْرَ عَاجِزٍ ذُو نِیَّهًٍْ وَ بَصِیرَهًٍْ وَ الصِّدْقُ مُنْجِی کُلِّ فَائِزٍ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ أُقِیمَ عَلَیْکَ نَائِحَهًَْ الْجَنَائِزِمِنْ ضَرْبَهًٍْ نَجْلَاءَ یَبْقَی صَوْتُهَا بَعْدَ الْهَزَاهِز فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو مَنْ أَنْتَ قَالَ: أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ (وَ خَتَنُهُ فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّ أَبَاکَ کَانَ لِی صَدِیقاً قَدِیماً وَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَقْتُلَکَ مَا آمَنَ ابْنُ عَمِّکَ حِینَ بَعَثَکَ إِلَیَّ أَنْ أَخْتَطِفَکَ بِرُمْحِی هَذَا فَأَتْرُکَکَ شَائِلًا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَا حَیٌّ وَ لَا مَیِّتٌ، فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (: قَدْ عَلِمَ ابْنُ عَمِّی أَنَّکَ إِنْ قَتَلْتَنِی دَخَلْتُ الْجَنَّهًَْ وَ أَنْتَ فِی النَّارِ وَ إِنْ قَتَلْتُکَ فَأَنْتَ فِی النَّارِ وَ أَنَا فِی الْجَنَّهًِْ، فَقَالَ عَمْرٌو وَ کِلْتَاهُمَا لَکَ یَا عَلِیُ (تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی، قَالَ عَلِیٌّ (دَعْ هَذَا یَا عَمْرُو إِنِّی سَمِعْتُ مِنْکَ وَ أَنْتَ مُتَعَلِّقٌ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَهًِْ تَقُولُ لَا یَعْرِضَنَّ عَلَیَّ أَحَدٌ فِی الْحَرْبِ ثَلَاثَ خِصَالٍ إِلَّا أَجَبْتُهُ إِلَی وَاحِدَهًٍْ مِنْهَا وَ أَنَا أَعْرِضُ عَلَیْکَ ثَلَاثَ خِصَالٍ فَأَجِبْنِی إِلَی وَاحِدَهًٍْ قَالَ: هَاتِ یَا عَلِیُّ (! قَالَ: أَحَدُهَا تَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (قَالَ: نَحِّ عَنِّی هَذِهِ فَاسْأَلِ الثَّانِیَهًَْ، فَقَالَ أَنْ تَرْجِعَ وَ تَرُدَّ هَذَا الْجَیْشَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (فَإِنْ یَکُ صَادِقاً فَأَنْتُمْ أَعْلَی بِهِ عَیْناً وَ إِنْ یَکُ کَاذِباً کَفَتْکُمْ ذُؤْبَانُ الْعَرَبِ أَمْرَهُ، فَقَالَ: إِذاً لَا تَتَحَدَّثُ نِسَاءُ قُرَیْشٍ بِذَلِکَ وَ لَا تُنْشِدُ الشُّعَرَاءُ فِی أَشْعَارِهَا أَنِّی جَبُنْتُ وَ رَجَعْتُ عَلَی عَقِبِی مِنَ الْحَرْبِ وَ خَذَلْتُ قَوْماً رَأَّسُونِی عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (: فَالثَّالِثَهًُْ أَنْ تَنْزِلَ إِلَیَّ فَإِنَّکَ رَاکِبٌ وَ أَنَا رَاجِلٌ حَتَّی أُنَابِذَکَ فَوَثَبَ عَنْ فَرَسِهِ وَ عَرْقَبَهُ وَ قَالَ هَذِهِ خَصْلَهًٌْ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ أَحَداً مِنَ الْعَرَبِ یَسُومُنِی عَلَیْهَا ثُمَّ بَدَأَ فَضَرَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (بِالسَّیْفِ عَلَی رَأْسِه فَاتَّقَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (بِدَرَقَتِهِ فَقَطَعَهَا وَ ثَبَتَ السَّیْفُ عَلَی رَأْسِهِ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (یَا عَمْرُو أَ مَا کَفَاکَ أَنِّی بَارَزْتُکَ وَ أَنْتَ فَارِسُ الْعَرَبِ حَتَّی اسْتَعَنْتَ عَلَیَّ بِظَهِیرٍ فَالْتَفَتَ عَمْرٌو إِلَی خَلْفِهِ فَضَرَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (مُسْرِعاً عَلَی سَاقَیْهِ قَطَعَهُمَا جَمِیعاً وَ ارْتَفَعَتْ بَیْنَهُمَا عَجَاجَهًٌْ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ قُتِلَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (ثُمَّ انْکَشَفَ الْعَجَاجَهًُْ فَنَظَرُوا فَإِذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَی صَدْرِهِ قَدْ أَخَذَ بِلِحْیَتِهِ یُرِیدُ أَنْ یَذْبَحَهُ فَذَبَحَهُ ثُمَّ أَخَذَ رَأْسَهُ وَ أَقْبَلَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (وَ الدِّمَاءُ تَسِیلُ عَلَی رَأْسِهِ مِنْ ضَرْبَهًِْ عَمْرٍو وَ سَیْفُه یَقْطُرُ مِنْهُ الدَّمُ وَ هُوَ یَقُولُ وَ الرَّأْسُ بِیَدِهِ: أَنَا عَلِیٌّ (وَ ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ الْمَوْتُ خَیْرٌ لِلْفَتَی مِنَ الْهَرَبِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (یَا عَلِیُّ مَاکَرْتَهُ قَالَ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (الْحَرْبُ خَدِیعَهًٌْ، وَ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (الزُّبَیْرَ إِلَی هُبَیْرَهًَْ بْنِ وَهْبٍ فَضَرَبَهُ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَهًًْ فَلَقَ هَامَتَهُ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أَنْ یُبَارِزَ ضِرَارَ بْنَ الْخَطَّابِ فَلَمَّا بَرَزَ إِلَیْهِ ضِرَارٌ انْتَزَعَ لَهُ عُمَرُ سَهْماً فَقَالَ ضِرَارٌ وَیْحَکَ یَا ابْنَ صُهَاکَ أَ تَرْمِینِی فِی مُبَارَزَهًٍْ وَ اللَّهِ لَئِنْ رَمَیْتَنِی لَا تَرَکْتُ عَدَوِیّاً بِمَکَّهًَْ إِلَّا قَتَلْتُهُ فَانْهَزَمَ عَنْهُ عُمَرُ وَ مَرَّ نَحْوَهُ ضِرَارٌ وَ ضَرَبَهُ عَلَی رَأْسِهِ بِالْقَنَاهًِْ ثُمَّ قَالَ احْفَظْهَا یَا عُمَرُ فَإِنِّی آلَیْتُ أَنْ لَا أَقْتُلَ قُرَشِیّاً مَا قَدَرْتُ عَلَیْهِ، فَکَانَ عُمَرُ یَحْفَظُ لَهُ ذَلِکَ بَعْدَ مَا وَلِیَ فَوَلَّاهُ فَبَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ (یُحَارِبُهُمْ فِی الْخَنْدَقِ خَمْسَهًَْ عَشَرَ یَوْماً فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ لِحُیَیِّ بْنِ أَخْطَبَ وَیْلَکَ یَا یَهُودِیُّ أَیْنَ قَوْمُکَ فَصَارَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ وَیْلَکُمْ اخْرُجُوا فَقَدْ نَابَذْتُمْ مُحَمَّداً (الْحَرْبَ فَلَا أَنْتُمْ مَعَ مُحَمَّدٍ (وَ لَا أَنْتُمْ مَعَ قُرَیْشٍ، فَقَالَ کَعْبٌ: لَسْنَا خَارِجِینَ حَتَّی تُعْطِیَنَا قُرَیْشٌ عَشَرَهًًْ مِنْ أَشْرَافِهِمْ رَهْناً یَکُونُونَ فِی حِصْنِنَا إِنَّهُمْ إِنْ لَمْ یَظْفَرُوا بِمُحَمَّدٍ لَمْ یَبْرَحُوا حَتَّی یَرُدَّ مُحَمَّدٌ (عَلَیْنَا عَهْدَنَا وَ عَقَدْنَا فَإِنَّا لَا نَأْمَنُ أَنْ تَفِرَّ قُرَیْشٌ وَ نَبْقَی نَحْنُ فِی عُقْرِ دَارِنَا وَ یَغْزُونَا مُحَمَّدٌ (فَیَقْتُلُ رِجَالَنَا وَ یَسْبِی نِسَاءَنَا وَ ذَرَارِیَّنَا وَ إِنْ لَمْ نَخْرُجْ لَعَلَّهُ یَرُدُّ عَلَیْنَا عَهْدَنَا، فَقَالَ لَهُ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ تَطْمَعُ فِی غَیْرِ مَطْمَعٍ قَدْ نَابَذَتِ الْعَرَبُ مُحَمَّداً الْحَرْبَ فَلَا أَنْتُمْ مَعَ مُحَمَّدٍ (وَ لَا أَنْتُمْ مَعَ قُرَیْشٍ فَقَالَ کَعْبٌ هَذَا مِنْ شُؤْمِکَ إِنَّمَا أَنْتَ طَائِرٌ تَطِیرُ مَعَ قُرَیْشٍ غَداً وَ تَتْرُکُنَا فِی عُقْرِ دَارِنَا وَ یَغْزُونَا مُحَمَّدٌ (فَقَالَ لَهُ لَکَ عَهْدُ اللَّهِ عَلَیَّ وَ عَهْدُ مُوسَی (أَنَّهُ إِنْ لَمْ تَظْفَرْ قُرَیْشٌ بِمُحَمَّدٍ (إِنِّی أَرْجِعُ مَعَکَ إِلَی حِصْنِکَ یُصِیبُنِی مَا یُصِیبُکَ، فَقَالَ کَعْبٌ هُوَ الَّذِی قَدْ قُلْتُهُ إِنْ أَعْطَتْنَا قُرَیْشٌ رَهْناً یَکُونُونَ عِنْدَنَا وَ إِلَّا لَمْ نَخْرُج فَرَجَعَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ إِلَی قُرَیْشٍ فَأَخْبَرَهُمْ فَلَمَّا قَالَ یَسْأَلُونَ الرَّهْنَ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ هَذَا وَ اللَّهِ أَوَّلُ الْغَدْرِ قَدْ صَدَقَ نُعَیْمُ بْنُ مَسْعُودٍ لَا حَاجَهًَْ لَنَا فِی إِخْوَانِ الْقُرُودِ وَ الْخَنَازِیرِ. فَلَمَّا طَالَ عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (الْأَمْرُ وَ اشْتَدَّ عَلَیْهِمُ الْحِصَارُ وَ کَانُوا فِی وَقْتِ بَرْدٍ شَدِیدٍ وَ أَصَابَتْهُمْ مَجَاعَهًٌْ وَ خَافُوا مِنَ الْیَهُودِ خَوْفاً شَدِیداً وَ تَکَلَّمَ الْمُنَافِقُونَ بِمَا حَکَی اللَّهُ عَنْهُمْ وَ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (إِلَّا نَافَقَ إِلَّا الْقَلِیلُ وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (أَخْبَرَ أَصْحَابَهُ أَنَّ الْعَرَبَ تَتَحَزَّبُ وَ یَجِیئُونَ مِنْ فَوْقُ وَ تَغْدِرُ الْیَهُودُ وَ نَخَافُهُمْ مِنْ أَسْفَلَ وَ إِنَّهُ لَیُصِیبُهُمْ جَهْدٌ شَدِیدٌ وَ لَکِنْ تَکُونُ الْعَاقِبَهًُْ لِی عَلَیْهِمْ، فَلَمَّا جَاءَتْ قُرَیْشٌ وَ غَدَرَتِ الْیَهُودُ قَالَ الْمُنَافِقُونَ ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ کَانَ قَوْمٌ لَهُمْ دُورٌ فِی أَطْرَافِ الْمَدِینَهًِْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ (تَأْذَنُ لَنَا أَنْ نَرْجِعَ إِلَی دُورِنَا فَإِنَّهَا فِی أَطْرَافِ الْمَدِینَهًِْ وَ هِیَ عَوْرَهًٌْ وَ نَخَافُ الْیَهُودَ أَنْ یُغِیرُوا عَلَیْهَا، وَ قَالَ قَوْمٌ هَلُمُّوا فَنَهْرَبَ وَ نَصِیرَ فِی الْبَادِیَهًِْ وَ نَسْتَجِیرَ بِالْأَعْرَابِ فَإِنَّ الَّذِی کَانَ یَعِدُنَا مُحَمَّدٌ کَانَ بَاطِلًا کُلُّهُ، وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (أَمَرَ أَصْحَابَهُ أَنْ یَحْرُسُوا الْمَدِینَهًَْ بِاللَّیْلِ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَی الْعَسْکَرِ کُلِّهِ بِاللَّیْلِ یَحْرُسُهُمْ فَإِنْ تَحَرَّکَ أَحَدٌ مِنْ قُرَیْشٍ نَابَذَهُمْ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (یَجُوزُ الْخَنْدَقَ وَ یَصِیرُ إِلَی قُرْبِ قُرَیْشٍ حَیْثُ یَرَاهُمْ فَلَا یَزَالُ اللَّیْلَ کُلَّهُ قَائِماً وَحْدَهُ یُصَلِّی فَإِذَا أَصْبَحَ رَجَعَ إِلَی مَرْکَزِه ِ وَ مَسْجِدُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ هُنَاکَ مَعْرُوفٌ یَأْتِیهِ مَنْ یَعْرِفُهُ فَیُصَلِّی فِیهِ وَ هُوَ مِنْ مَسْجِدِ الْفَتْحِ إِلَی الْعَقِیقِ أَکْثَرُ مِنْ غَلْوَهًِْ نُشَّابَهًٍْ، فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ (مِنْ أَصْحَابِهِ الْجَزَعَ لِطُولِ الْحِصَارِ صَعِدَ إِلَی مَسْجِدِ الْفَتْحِ وَ هُوَ الْجَبَلُ الَّذِی عَلَیْهِ مَسْجِدُ الْفَتْحِ الْیَوْمَ فَدَعَا اللَّهَ وَ نَاجَاهُ فِیمَا وَعَدَهُ وَ کَانَ مِمَّا دَعَاهُ أَنْ قَالَ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا کَاشِفَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ أَنْتَ مَوْلَایَ وَ وَلِیِّی وَ وَلِیُّ آبَائِیَ الْأَوَّلِینَ اکْشِفْ عَنَّا غَمَّنَا وَ هَمَّنَا وَ کَرْبَنَا وَ اکْشِفْ عَنَّا شَرَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ بِقُوَّتِکَ وَ حَوْلِکَ وَ قُدْرَتِکَ، فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ سَمِعَ مَقَالَتَکَ وَ أَجَابَ دَعْوَتَکَ وَ أَمَرَ الدَّبُورَ وَ هِیَ الرِّیحُ مَعَ الْمَلَائِکَهًِْ أَنْ تَهْزِمَ قُرَیْشاً وَ الْأَحْزَابَ. وَ بَعَثَ اللَّهُ عَلَی قُرَیْشٍ الدَّبُورَ فَانْهَزَمُوا وَ قُلِعَتْ أَخْبِیَتُهُمْ وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَنَادَی رَسُولُ اللَّهِ (حُذَیْفَهًَْ بْنَ الْیَمَانِ وَ کَانَ قَرِیباً مِنْهُ فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ نَادَاهُ فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ نَادَاهُ الثَّالِثَهًَْ فَقَالَ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (قَالَ أَدْعُوکَ فَلَا تُجِیبُنِی! قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مِنَ الْخَوْفِ وَ الْبَرْدِ وَ الْجُوعِ فَقَالَ ادْخُلْ فِی الْقَوْمِ وَ ائْتِنِی بِأَخْبَارِهِمْ وَ لَا تُحْدِثَنَّ حَدَثاً حَتَّی تَرْجِعَ إِلَیَّ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ قَدْ أَرْسَلَ الرِّیَاحَ عَلَی قُرَیْشٍ فَهَزَمَهُمْ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَمَضَیْتُ وَ أَنَا أَنْتَفِضُ مِنَ الْبَرْدِ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا بِقَدْرِ مَا جُزْتُ الْخَنْدَقَ حَتَّی کَأَنِّی فِی حَمَّامٍ فَقَصَدْتُ خِبَاءً عَظِیماً فَإِذَا نَارٌ تَخْبُو وَ تُوقَدُ وَ إِذَا خَیْمَهًٌْ فِیهَا أَبُو سُفْیَانَ قَدْ دَلَّی خُصْیَتَیْهِ عَلَی النَّارِ وَ هُوَ یَنْتَفِضُ مِنْ شِدَّهًِْ الْبَرْدِ وَ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنْ کُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ السَّمَاءِ بِزَعْمِ مُحَمَّدٍ (فَلَا طَاقَهًَْ لَنَا بِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ إِنْ کُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ الْأَرْضِ فَنَقْدِرُ عَلَیْهِمْ، ثُمَّ قَالَ لِیَنْظُرْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ إِلَی جَلِیسِهِ لَا یَکُونُ لِمُحَمَّدٍ (عَیْنٌ فِیمَا بَیْنَنَا، قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَبَادَرْتُ أَنَا فَقُلْتُ لِلَّذِی عَنْ یَمِینِی مَنْ أَنْتَ فَقَالَ: أَنَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ ثُمَّ قُلْتُ لِلَّذِی عَنْ یَسَارِی مَنْ أَنْتَ قَالَ: أَنَا مُعَاوِیَهًُْ وَ إِنَّمَا بَادَرْتُ إِلَی ذَلِکَ لِئَلَّا یَسْأَلَنِی أَحَدٌ مَنْ أَنْتَ، ثُمَّ رَکِبَ أَبُو سُفْیَانَ رَاحِلَتَهُ وَ هِیَ مَعْقُولَهًٌْ وَ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (قَالَ لَا تُحْدِثْ حَدَثاً حَتَّی تَرْجِعَ إِلَیَّ لَقَدَرْتُ أَنْ أَقْتُلَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ لِخَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ یَا أَبَا سُلَیْمَانَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ أُقِیمَ أَنَا وَ أَنْتَ عَلَی ضُعَفَاءِ النَّاسِ ثُمَّ قَالَ ارْتَحِلُوا إِنَّا مُرْتَحِلُونَ فَفَرُّوا مُنْهَزِمِینَ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ (قَالَ لِأَصْحَابِهِ: لَا تَبْرَحُوا فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ دَخَلُوا الْمَدِینَهًَْ وَ بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ (فِی نَفَرٍ یَسِیرٍوَ کَانَ ابْنُ فَرْقَدٍ الْکِنَانِیُّ رَمَی سَعْد بْنَ مُعَاذٍ رَحِمَهُ اللَّهُ بِسَهْمٍ فِی الْخَنْدَقِ فَقَطَعَ أَکْحَلَهُ فَنَزَفَهُ الدَّمُ فَقَبَضَ سَعْدٌ عَلَی أَکْحَلِهِ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ أَبْقَیْتَ مِنْ حَرْبِ قُرَیْشٍ شَیْئاً فَأَبْقِنِی لَهَا فَلَا أَحَدَ أَحَبُّ إِلَیَّ مُحَارَبَتُهُمْ مِنْ قَوْمٍ حَادُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ إِنْ کَانَتِ الْحَرْبُ قَدْ وَضَعَتْ أَوْزَارَهَا بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ بَیْنَ قُرَیْشٍ فَاجْعَلْهَا لِی شَهَادَهًًْ وَ لَا تُمِتْنِی حَتَّی تُقِرَّ عَیْنِی مِنْ بَنِی قُرَیْظَهًَْ فَأَمْسَکَ الدَّمُ وَ تَوَرَّمَتْ یَدُهُ. وَ ضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ (لَهُ فِی الْمَسْجِدِ خَیْمَهًًْ وَ کَانَ یَتَعَاهَدُهُ بِنَفْسِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ یَعْنِی بَنِی قُرَیْظَهًْ حِینَ غَدَرُوا وَ خَافُوهُم أصْحَابُ رَسُولِ اللهِ (وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ إلَی قَوْلِهِ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً وَ هُمُ الَّذینَ قَالُوا لِرَسُولِ اللهِ (تَأَذَّنْ لَنَا نَرْجِعْ إلَی مَنَازِلِنَا فَإنَّها فِی أطْرافِ الْمَدینَهًِْ وَ نَخَافُ الْیَهُودَ عَلَیْهَا فَأَنْزَلَ اللهُ فِیهِم إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِرارا.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( این آیه پیرامون احزابی که از قریش و قبیله‌های دیگر عرب بر ضدّ رسول خدا (تشکیل شد، نازل شده است. ... ماجرا از این قرار است که قریش در سال پنجم هجری کنار یکدیگر گرد آمد و به میان قبیله‌های دیگر عرب رفته و از آنان کمک خواستند و آنان را برای جنگ با رسول خدا (برانگیختند. پس ده‌هزار جنگجو تدارک دیده شد و قبیله‌ی کنانه، سلیم و فزاره با آنان بودند. چون رسول خدا (قبیله‌ی بنی‌نضیر [که تیره‌ای از یهود می‌باشند] و از نسل هارون (هستند را از مدینه بیرون راند و آنان به‌سوی خیبر رفتند، رئیس آنان که حییّ‌ّّّبن‌اخطب نام داشت به‌سوی مکّه بیرون رفته و نزد قریش آمده و به آنان گفت: «محمّد، به ما و شما ستم روا داشته است و ما را از مدینه، از دیارمان و اموالمان بیرون رانده است و پسرعموهایمان، بنی‌قَینُقاع را نیز بیرون کرده است. پس در تمام زمین بگردید و هم‌پیمانانتان و دیگران را گرد آورید تا به‌سوی محمّد (حرکت کنیم؛ چراکه از قوم من در یثرب، هفتصد مرد جنگجو که از بنی‌قریظه می‌باشند، باقیمانده است. میان آنان و محمّد (عهد و پیمانی وجود دارد و من، آنان را وادار می‌کنم که پیمان میان خود و محمّد (را بشکنند و در کنار ما بر ضدّ محمّد صف‌آرایی کنند؛ به این شکل، شما از رودررو و آنان از پشت به محمّد هجوم می‌برند». بنی‌قریظه در دو مایلی مدینه بودند و محلّ زندگی آنان بئر مطّلب نام داشت. حییّ‌ّّّبن‌اخطب به همراه قریش، آن قدر میان قبائل عرب دور زد تا توانست از قریش، کنانه، اقرع‌بن‌حابس در میان قومش و عبّاس‌بن‌مرداس در میان بنی‌سلیم، در حدود ده‌هزار جنگجو را گرد آورند. این خبر، به رسول خدا (رسید و با اصحاب که خود هفتصد مرد بودند در این رابطه مشورت نمود. سلمان فارسی (عرض کرد: «ای رسول خدا (! افراد اندک با طولانی‌شدن جنگ تاب مقاومت در برابر افراد بسیار را ندارند». رسول خدا (فرمود: «چه کار کنیم»؟ سلمان (پاسخ داد: «باید خندقی را حفر کنیم تا مانعی میان ما و آن‌ها باشد و به‌این‌وسیله شما می‌توانید با طولانی‌شدن جنگ نیز مانع آن‌ها شوید و آن‌ها نمی‌توانند که از هر سو بر ما هجوم آورند. ما مردم عجم در سرزمین فارس، هنگامی‌که تعداد زیادی از دشمنانمان ناگهان به‌سوی ما هجوم می‌آوردند، خندق‌هایی را حفر می‌کردیم. بنابراین جنگ تنها در مکان‌های مشخص صورت می‌گرفت». در این‌هنگام جبرئیل بر رسول خدا (نازل شد و گفت: «سلمان (رهنمود درستی ارائه داده است». این‌گونه بود که رسول خدا (امر فرمود که از ناحیه‌ی احد تا رائح را، پیموده و اندازه گرفته و در هر بیست یا سی قدم گروهی از مهاجرین و انصار قرار داده شود تا مشغول حفر خندق شوند بنابراین رسول خدا (امر فرمود تا بیل و کلنگ‌ها را بیاورند و رسول خدا (کلنگی را برداشت و خود مشغول کندن خندق در مکانی که برای مهاجرین در نظر گرفته شده بود شد و امیرالمؤمنین (خاک را از درون حفره به بیرون انتقال می‌داد تا اینکه رسول خدا (عرق کرد و بی‌حال و ناتوان شد و فرمود: «زندگانی جز زندگانی آخرت نیست، خدایا! مهاجرین و انصار را ببخش و بیامرز». چون مردم رسول خدا (را مشغول حفر خندق دیدند، بر تلاش خود در کندن، افزودند و خاک‌ها را به‌سرعت به بیرون از خندق انتقال دادند و در روز دوّم، از صبح زود مشغول حفر شدند و رسول خدا (در مسجد فتح نشسته بود، درحالی‌که مهاجرین و انصار مشغول حفر خندق بودند، به صخره‌ای برخوردند که کلنگ‌ها در آن کارگر نبود. پس جابربن‌عبدالله انصاری را به‌دنبال رسول خدا (فرستادند تا ایشان را از این مسئله باخبر سازد. جابر می‌گوید: «به‌سوی مسجد رفتم و دیدم که رسول خدا (در مسجد به پشت دراز کشیده و ردای خود را زیر سرخود قرار داده و سنگی را به شکمش بسته بود». به حضرت عرض کردم: «ای رسول خدا (! به صخره‌ای برخورده‌ایم که کلنگ‌ها در آن کارگر نیست». حضرت پس از شنیدن این جمله برخاست و به‌سرعت نزد آن صخره آمد. سپس یک ظرف آب خواست و با آن صورت و دو ساعد خود را شست و روی سر و پاهای خود مسح کشید. سپس از آن آب نوشید و مقداری از آن آب موجود در دهان خود را بیرون انداخت. پس آب را بر روی آن صخره ریخت و کلنگی را برداشته و با آن ضربه‌ای به آن صخره وارد نمود. سپس برقی زد و ما در نور آن برق، کاخ‌های شام را مشاهده نمودیم. سپس حضرت، ضربه‌ی دیگری وارد نمود و برق دیگری زد و ما در نور آن برق، کاخ‌های مدائن را دیدیم. سپس حضرت، ضربه‌ی دیگری به آن صخره وارد نمود و برق دیگری زد و در آن کاخ‌های یمن بر ما جلوه‌گر شد». رسول خدا (فرمود: «خداوند، این سرزمین‌ها که در آن برق زده بود را بر شما خواهد گشود و شما آن‌ها را فتح خواهید کرد». سپس آن صخره، از هم پاشیده شد چنان‌که دانه‌های شن از یکدیگر پاشیده می‌شود. جابر می‌گوید: «چون مشاهده نمودم که پیامبر (سنگی را بر روی شکم خود قرار داده بود، دانستم که حضرت، گرسنه است. به حضرت عرض کردم: «ای رسول خدا (! آیا میل به غذا دارید»؟ حضرت پاسخ داد: «ای جابر، چه غذایی نزد توست»؟ پاسخ دادم: «یک بز ماده و یک صاع (پیمانه) گندم دارم». حضرت فرمود: «پس برو و آن غذایی که داری را درست کن». نزد همسرم رفته و به او امر کردم که گندم را آرد کند و خود، آن بز را ذبح کرده و پوست کندم و به همسرم گفتم که با آن آرد، نان بپزد و آن بز را پخته و بریان کند. چون از این امور فارغ گشتم، نزد رسول خدا (آمدم و عرض کردم: «ای رسول خدا (! پدر و مادرم فدای شما باد! غذا آماده است. پس با هرکه دوست دارید به خانه‌ی ما بیایید». پیامبر (برخاست و به کنار خندق رفته و سپس فرمود: «ای جماعت مهاجرین و انصار! دعوت جابر را پاسخ گویید و بیایید به منزل او برویم». جابر می‌گوید: «هفتصد مرد درون خندق بودند و همگی از خندق بیرون آمدند، سپس پیامبر (از کنار هریک از مهاجرین و انصار که می‌گذشت به آنان می‌فرمود: دعوت جابر را پاسخ گویید». به خانه رفتم و به همسرم گفتم: «محمّد رسول خدا (شمار زیادی را دعوت کرده است و غذایی که نزد تو موجود است، جوابگوی این همه میهمان نیست». همسرم گفت: «آیا پیامبر (را از مقدار غذایی که نزد ما است، آگاه نساختی»؟ پاسخ دادم: «آری». همسرم گفت: «پیامبر (داناتر است نسبت به تعداد مهمانان‌هایی که دعوت کرده است». رسول خدا (وارد خانه شد و نگاهی به دیگ انداخت و سپس فرمود: «غذا را بکش و باقی بگذار». سپس به تنور نگاهی کرد و سپس فرمود: «نان بیرون بده و باقی بگذار». سپس ظرفی خواست و نان را در آن ترید کرد و از آن آبگوشت کشید و فرمود: «ای جابر! ده تن از میهمانان را نزد من بیاور»! ده تن را نزد حضرت بردم و آن‌ها از آن آبگوشت خوردند تا اینکه سیر سیر شدند و در کاسه‌ی آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی‌شد. سپس پیامبر (فرمود: «ای جابر! یک دست بز را برایم بیاور». آن را نزد حضرت آوردم و آن ده تن از آن خوردند سپس حضرت فرمود: «ده تن از میهمانان را نزد من بیاور». ده تن را نزد حضرت بردم و آن‌ها از آن آبگوشت خوردند تا اینکه سیر سیر شدند و در کاسه‌ی آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی‌شد. سپس پیامبر (فرمود: «یک دست بز را برایم بیاور. و آن ده تن از آن خوردند و رفتند». سپس حضرت فرمود: «ده تن دیگر را نزد من بیاور». ده تن را نزد حضرت بردم و از آن آبگوشت خوردند تا سیر سیر شدند و در کاسه‌ی آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی‌شد. سپس حضرت فرمود: «ای جابر! یک دست بز را برایم بیاور». آن را آوردم و به حضرت عرض کردم: «ای رسول خدا (!، یک بز چند دست دارد»؟ رسول خدا (پاسخ داد: «دو دست». عرض کردم: «سوگند به کسی که تو را به حق، به پیامبری مبعوث کرد، سه دست برایتان آوردم». پیامبر (فرمود: «ای جابر! اگر خاموش می‌ماندی، تمام این میهمانان می‌توانستند از دست آن بز بخورند». سپس فرمود: «ای جابر! ده تن را نزد من بیاور». آن میهمان‌ها را ده تا ده تا نزد حضرت می‌آوردم و آن‌ها می‌خوردند تا آنکه همه از آن آبگوشت خوردند و به خداوند سوگند! برای خود ما نیز از آن غذا به مقداری ماند که غذای چند روز ما را تأمین نمود رسول خدا (آن خندق را حفر نمود و برای آن هشت درب قرار داد و بر روی هر درب، یک مرد از مهاجران و یک مرد از انصار به همراه گروهی که از آن خندق محافظت کنند، قرار داد و قریش به همراه قبایل کنانه، سلیم، هلال روی آورده و در زَغابه اردو زدند. این درحالی بود که رسول خدا (سه روز پیش از ورود قریش، کار حفر خندق را به پایان رسانده بودند و قریش به همراه حییّ‌ّّّبن‌اخطب روی آورد و چون در عقیق اردو زدند، حیی‌بن‌اخطب، در دل شب، نزد بنی‌قریظه که در داخل دژ خود و وفادار به عهد رسول خدا (آمده و درب دژ را کوبید. کعب‌بن‌اسد صدای کوبیدن درب را شنید و به همسر خود گفت: این برادر توست که برای قوم خود نحسی آورده و حال آمده تا برای ما نیز نحسی آورد و ما را هلاک سازد و به ما امر کند تا عهد میان خود و محمّد (را بشکنیم، درحالی‌که محمّد (به ما وفا نموده و حسن (هم جواری خود را به ما نشان داده است. کعب‌بن‌اسد از اتاق خود بیرون آمده و به‌سوی حییّ‌ّّّبن‌اخطب رفت و گفت: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من، حییّ‌ّّّبن‌اخطب هستم که عزّت روزگار را برایت آورده‌ام». کعب پاسخ داد: «بلکه ذلّت و خواری روزگار را برایم آورده‌ای». حییّ‌ّّّبن‌اخطب به او گفت: «ای کعب! این قریش است که به همراه فرماندهان و بزرگان خود و با هم پیمانان خود از قبیله‌ی کنانه، در عقیق اردو زده است و این فزاره است که به همراه فرماندهان و بزرگان خود در زغابه اردو زده‌اند و سلیم و دیگر قبایل در دژ بنی‌ذبیان اردو زده‌اند و محمّد (و اصحابش هرگز قادر نیستند از دست این تعداد بسیار جان سالم به در برند. پس درب را بگشا و عهد میان خود و محمّد (را بشکن». کعب پاسخ داد: «در را به روی تو نمی‌گشایم، از همان جایی که آمدی بازگرد». حیی گفت: «تنها دلیل اینکه تو درب را به روی من نمی‌گشایی، قاووت گندمی است که در تنور می‌باشد و بیم آن داری که در خوردن آن با تو سهیم شوم. پس درب را بگشا که من قصد خوردن آن را ندارم و تو از آن در امانی». کعب به او گفت: «خداوند تو را لعنت کند! از دری ظریف بر من وارد شدی». سپس کعب گفت: «درب را به روی او بگشایید. آنان درب را به روی او گشودند». حییّ‌ّّّبن‌اخطب گفت: «ای کعب، وای بر تو! عهد میان خود و محمّد (را بشکن و با نظر من مخالفت نکن؛ زیرا محمّد (هرگز از این تعداد بسیار جان سالم به در نمی‌برد و اگر این فرصت را از دست دهی، دیگر فرصتی مانند این را به دست نخواهی آورد». تمام رؤسای یهود که در داخل دژ بودند مانند: غزال‌بن‌شمول، یاسربن‌قیس، رفاعهًْ‌بن‌زید، زبیربن‌باطا گرد یکدیگر آمدند و کعب به آنان گفت: «چه نظری دارید»؟ آنان پاسخ دادند: «تو مولا و فرمانروای ما هستی و فرمان تو، مورد اطاعت و پذیرش ماست و کسی هستی که حرف آخر را در عهد و پیمان ما می‌زنی. پس اگر عهد میان خود و محمّد (را بشکنی ما نیز آن را می‌شکنیم و اگر بر آن عهد بمانی ما نیز بر آن می‌ایستیم و اگر بیرون روی ما نیز با تو بیرون می‌آییم. زبیربن‌باطا که پیرمردی سالخورده، کارآزموده و نابینا بود»، گفت: «در تورات که خداوند آن را در سفر [کتاب] ما نازل کرده است، خواندم که پیامبری در آخر الزمان مبعوث می‌شود و مکان قیام و دعوت او در مکّه است و به‌سوی مدینه که در این بُحَیره است مهاجرت می‌کند و بر الاغ برهنه سوار می‌شود و عبایی بر تن می‌کند و به خرده‌های نان و دانه‌های ریز خرما اکتفا می‌کند. او همیشه لبخند بر لب دارد و بسیار خنده‌رو و بسیار جنگ‌آور است در چشمانش سرخی هست و مهر نبوّت، میان دو کتف او زده شده است. شمشیر خود را بر دوش خود قرار می‌دهد و از هرکه سر راهش باشد، باکی ندارد. نفوذ و سلطه‌ی او به مناطقی که حتّی اسبان و شتران را یارای پیمودن آن نیست، می‌رسد. پس اگر این پیامبر، محمّد (باشد، اینان (احزاب) و همراهانشان هیچ ترسی در دل او نخواهند انداخت و اگر این کوه‌های سر به فلک کشیده با او درگیر می‌شدند، او بر آن‌ها غلبه پیدا می‌کرد». حیی گفت: «این مرد (محمّد)، آن پیامبر نامبرده شده در تورات نیست؛ زیرا آن پیامبر از بنی‌اسرائیل بود؛ ولی این مرد، از عرب و از نوادگان اسماعیل است و هرگز بنی‌اسرائیل پیرو نوادگان اسماعیل نمی‌باشند؛ زیرا خداوند، همگی آن‌ها را بر دیگر مردم برتری داد و نبوّت و فرمانروایی را در میان آنان قرار داد و ما با موسی (پیمان بسته بودیم که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم، مگر آنکه یک قربانی برای ما بیاورد که شعله‌های آتش، آن را ببلعند و محمّد (نشانه‌ای با خود ندارد و طرفداران خود را با جادو گرد یکدیگر آورده است. حییّ‌ّّّبن‌اخطب می‌خواست به‌وسیله‌ی این سخنان بر آنان غلبه یابد. پس همچنان آنان را از نظرشان منصرف می‌کرد تا آنکه او را اجابت نمودند و نظر او را پذیرفتند. پس حییّ‌ّّّبن‌اخطب به بنی‌قریظه گفت: «آن پیمانی که میان شما و محمّد (نوشته شده را بیاورید». آنان، آن عهدنامه را آوردند و حییّ‌ّّّبن‌اخطب آن را گرفته و پاره‌پاره کرد و گفت: «دیگر همه چیز تمام شده است، خود را مجهّز کنید و آماده‌ی نبرد شوید». این خبر به گوش رسول خدا (رسید و او را بسیار اندوهگین ساخت و هراس در دل اصحاب پیامبر (افتاد. پس رسول خدا (به سعدبن‌مُعاذ و اُسیدبن‌حُضیر که از قبیله‌ی اوس بودند و بنی‌قریظه از هم پیمانان اوس به شمار می‌آمدند، فرمود: «نزد بنی‌قریظه بروید و ببینید که چه کار کرده‌اند. پس اگر آن عهد میان ما و خود را شکسته بودند، به هنگام بازگشت نزد من، هیچ‌کس را باخبر نسازید و تنها مبهم‌وار به من بگویید: «عَضل و القارهًْ». سعدبن‌معاذ و اسیدبن‌حضیر به پشت درب دژ رسیدند و کعب از بالای دژ به آن دو نگریست و به سعد و رسول خدا (دشنام داد». سعد به او گفت: به خداوند سوگند! قریش می‌گریزند و رسول خدا (دژ تو را به محاصره درخواهد آورد و تو را به ذلّت و خواری خواهد کشاند و گردنت را خواهد زد». سپس سعد و اسید، نزد رسول خدا (بازگشتند و گفتند: «عَضَل و القارهًْ» رسول خدا (فرمود: «آن دو قبیله مورد لعنت قرار گرفتند؛ زیرا ما آنان را به نشکستن پیمان امر فرموده بودیم. دلیل اینکه پیامبر (به سعد و اُسید دستور داد تا در موقع بازگشت مبهم‌وار، نام عَضل و القارهًْ را به زبان بیاورند، این بود که در عهد رسول خدا (قریش، جاسوسانی را گمارده بود تا از رسول خدا (برای آنان خبر برند و عضل و القارهًْ دو قبیله‌ی عرب بودند که اسلام آورند و پس از آن سر باز زدند و هرگاه قبیله‌ای از اسلام سر باز می‌زد آن دو قبیله مثل زده می‌شدند و گفته می‌شد: «عضل و القارهًْ». حیی‌بن‌اخطب نزد ابوسفیان و قریش بازگشت و آنان را از اینکه بنی‌قریظه پیمان میان خود و رسول خدا (را شکستهاند، باخبر ساخت و قریش از این خبر شادمان گشتند. نُعَیم‌بن‌مسعود اشجَعی که سه روز پیش از رسیدن قریش به نزدیکی خندق اسلام آورده بود، در دل شب، نزد رسول خدا (آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! من به خدا ایمان آورده و شما را تصدیق نمودم و ایمان خود را از کُفّار پنهان داشتم؛ پس اگر دستور فرمایید که به یاران شما بپیوندم و شما را در این جنگ یاری کنم، این کار را خواهم کرد و اگر دستور فرمایید که میان یهود و قریش جدایی بیندازم و یهود را وادارم که از یاری قریش دست بردارند و از دژ خود بیرون نیایند، این کار را نیز با جان و دل می‌پذیریم. رسول خدا (پاسخ داد: «میان یهود و قریش جدایی بینداز؛ زیرا به نظر من این کار تو از اینکه خود، به یاری ما بپیوندی و با قریش بجنگی، تأثیرگذارتر است». نعیم به رسول خدا (عرض کرد: «آیا به من این اذن را می‌دهید که درباره‌ی شما هر خبر دروغی را که خواستم بگویم»؟ حضرت پاسخ داد: «هرچه که به ذهنت می‌رسد، بگو». پس نعیم نزد ابوسفیان آمد و به او گفت: «تو از محبّت من نسبت به خودتان آگاه هستی و نصیحت و محبّت من این است که خداوند، شما را بر دشمنتان پیروز سازد. به من خبر رسیده که محمّد (با یهود به توافق رسیده که آنان وارد لشکر شما شوند و سپس به مخالفت با شما برخیزند و محمّد (به آنان وعده داده که اگر این کار را بکنند، دو یار آن‌ها، بنی‌نضیر و بنی‌قَینُقاع که محمّد (آنان را از مدینه بیرون رانده بود را به‌سوی آنان و به مدینه بازگرداند. پس مصلحت نمی‌بینم که از آنان بخواهید تا وارد لشکر شما شوند مگر آنکه گروگان‌هایی از آنان گرفته و به مکّه بفرستید تا از مکر و روگردانی آنان در امان بمانید». ابوسفیان به او گفت: «خداوند، تو را موفّق بدارد و جزای نیک به تو عطا کند! افرادی مانند تو بهترین و هدایت‌کننده‌ترین پندها را به انسان می‌دهند. این درحالی بود که نه ابوسفیان و نه هیچ‌یک از یهود، از اسلام‌آوردن نعیم آگاه نبودند. نعیم پس از ملاقات با ابوسفیان بلافاصله نزد بنی‌قریظه آمد و گفت: «ای کعب! تو از محبّت من نسبت به خودتان آگاهی، به من خبر رسیده که ابوسفیان گفته است: «ما این یهودیان را از دژ خود بیرون می‌آوریم و آنان را در صف اوّل و در تیررس محمّد (قرار می‌دهیم. پس اگر یهود پیروز شوند، آوازه‌ی این پیروزی برای ما باقی می‌ماند نه برای آن‌ها و اگر معلوم شود که بنی‌قریظه برضدّ ما بودند، بدین‌وسیله آنان در خطّ مقدّم جنگ قرار می‌گیرند و نمی‌توانند از پشت سر آسیبی به ما برسانند. پس مصلحت نمی‌بینم که از قریش بخواهید تا وارد لشکر شما شوند، مگر آنکه ده تن از اشراف و بزرگان قریش را در دژ خود به‌عنوان گروگان نگهدارید تا بدین‌وسیله اگر بر محمّد (پیروز نشوند آن عهد و پیمانی که میان خود و محمّد (بسته بودید را به شما بازگردانند؛ زیرا اگر قریش بگریزد و بر محمّد (پیروز نشود، محمّد (با شما وارد جنگ خواهد شد و شما را خواهد کشت. بنی‌قریظه با شنیدن این کلام گفتند: «آفرین بر تو! ما را نصیحتی بس شیوا نمودی. تنها در صورتی از دژمان بیرون می‌رویم که افرادی از قریش را به‌عنوان گروگان در دژ خود نگهداریم». قریش به سمت خندق آمدند و چون نگاه آنان به خندق افتاد، گفتند: «این نیرنگی است که نزد عرب، سابقه نداشته است». برخی به قریش گفتند: «این تدبیر مردی از سرزمین فارس است که یار محمّد (می‌باشد. در این هنگام عَمروبن‌عَبد وَدّ، هُبَیرَهًْ‌بن‌وَهب و ضِراربن‌خطّاب، به خندق رسیدند، درحالی‌که رسول خدا (اصحاب خود را جلوی خویش آرایش می‌داد. آن سه تن فریادی بر سر اسبان خود کشیده و از روی خندق جَسته و به آن سوی خندق که رسول خدا (در آنجا بود، رفتند و تمام یاران رسول خدا (پشت سر رسول خدا (قرار گرفتند و رسول خدا (را پیش انداختند و مردی از مهاجرین که فلانی بود به مرد کنار دست خود که از برادرانش بود، گفت: «آیا این شیطان (عمرو) را نمی‌بینی؟ به خداوند سوگند! هیچ‌کس قادر نیست از دست او جان سالم به در برد. بیایید محمّد (را پیش اندازیم تا با عمرو پیکار کند و ما به قوم خود بپیوندیم». دراین‌هنگام خداوند آیه‌ی: خداوند کسانی که مردم را از جنگ بازمی‌داشتند و کسانی را که به برادران خود می‌گفتند: «به‌سوی ما بیایید [و خود را از معرکه بیرون کشید]» بخوبی می‌شناسد و آن‌ها [مردمی ضعیفند و] جز اندکی پیکار نمی‌کنند!* آن‌ها در همه چیز نسبت به شما بخیلند و هنگامی‌که [لحظات] ترس [و بحرانی] پیش آید، می‌بینی آن‌چنان به تو نگاه می‌کنند، و چشم‌هایشان در حدقه می‌چرخد، که گویی می‌خواهند قالب تهی کنند! امّا وقتی حالت خوف و ترس فرو نشست، زبان‌های تند و خشن خود را با انبوهی از خشم و عصبانیّت بر شما می‌گشایند [و سهم خود را از غنایم مطالبه می‌کنند]! درحالی‌که در آن نیز حریص و بخیلند آن‌ها [هرگز] ایمان نیاورده‌اند، ازاین‌رو خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد و این کار بر خدا آسان است. (احزاب/۱۹۱۸) را بر رسول خدا (نازل کرد. عَمروبن[عبد] وَدّ نیزه‌ی خود را در زمین فرو برد و اطراف آن جولان داده و رجزی می‌خواند و می‌گفت: و لقد بُحِحتُ مِنَ النِّداءِ بِجَمعِکُم: هَل مِن مُبارِز؟ آن‌قدر در میان شما جمله «هَل مِن مُبارِز»؟ [آیا مبارزی در میان هست]؟ را فریاد زدم که صدایم گرفته است. و وقَفتُ إذ جَبُن الشُّجاعُ مَواقفَ القَرنِ المُناجِز و در جایگاه بسیار خطرناک و لرزه‌آوری ایستادم که همه‌ی شجاعان از ایستادن در چنین جایگاهی می‌هراسند. إنّی کذلک لَم أَزَل مُتَسَرِّعاً نَحوَ الهَزاهِز من، این‌گونه هستم و همچنان به‌سوی فتنه‌ها شتابان هستم. إنّ الشَّجاعَةَ فِی الفَتَی و الجُودُ مِن خَیرِ الغَرائِز شجاعت، درون جوانمرد است و بخشش و کرم یکی از بهترین خصلت‌ها است. دراین‌هنگام رسول خدا (برخاست و فرمود: «چه کسی حاضر است با این سگ، پیکار کند»؟ هیچ‌کس دعوت پیامبر (را اجابت نکرد و امیرالمؤمنین (برخاست و به پیامبر (عرض کرد: «ای رسول خدا (! من با او پیکار می‌کنم». رسول خدا (فرمود: «ای علی (! این مرد، عمروبن‌عبد وَدّ، دلاور یَلْیل است». علی (عرض کرد: «من نیز علیّ‌بن‌ابی‌طالب (هستم». رسول خدا (فرمود: «نزدیک من آی». علی (به نزدیکی رسول خدا (رفت و رسول خدا (با دستان خود عمامه را بر سر حضرت علی (بست و شمشیر ذوالفقار را به او داد و فرمود: «برو با این مرد بجنگ». رسول خدا (همچنین فرمود: «خدایا! او را از مقابل، پشت‌سر، راست، چپ، بالا و پایین، در امان نگهدار». امیرالمؤمنین (درحالی‌که با شتاب راه می‌رفت، می‌فرمود: لا تَعجَلَنَّ فَقَد أتا کَ مُجِیبُ صَوتِکَ غَیرُ عاجِزِ شتاب مکن چرا که اجابت‌کننده‌ی ندای تو که مرد توانایی است، به‌سوی تو آمده است. ذُو نِیَّةٍ وَ بَصِیرَةٍ وَ الصِّدقُ مُنجِی کُلَّ فائِزِ او صاحب اراده و بصیرت است و صداقت، نجات‌بخش تمام کامیابان است. إنّی لَأَرجُو أن أُقِیمَ عَلَیکَ نائِحَةَ الجَنائِزِ من امیدوارم که زن نوحه‌گر (بساط عزا) را بر سر جنازه‌ی تو بگمارم. مِن ضَربَةٍ نَجلاءَ یَبقَی صَوتُها بَعدَ الهَزَاهِزِ و این کار را با ضربه‌ای جانکاه که صدایش پس از فتنه‌ها باقی خواهد ماند، انجام خواهم داد. عمرو به علی (گفت: «تو کیستی»؟ علی (پاسخ داد: «من علیّ‌بن‌ابی‌طالب (پسر عموی رسول خدا (و دوست او هستم». عمرو گفت: «به خداوند سوگند! پدرت، دوست و ندیم من بود و من میلی به کشتن تو ندارم. پسر عموی تو با فرستادن تو به‌سوی من در امان نخواهد ماند؛ زیرا من این نیزه‌ام را در تو فرو خواهم برد و تو را با آن از روی زمین بلند می‌کنم و نیمه‌ی جان، میان آسمان و زمین نگاه می‌دارم». امیرالمؤمنین (به او فرمود: «پسرعموی من از این مطالب آگاه بود که اگر تو مرا بکشی، من وارد بهشت و تو وارد جهنّم خواهی شد و اگر من تو را بکشم تو وارد جهنّم خواهی شد، درحالی‌که من در بهشت هستم». عمرو پاسخ داد: «ای علی (! هر دوی آن‌ها (بهشت و جهنّم) ارزانی تو باد که در این صورت تقسیم ناعادلانه‌ای است». علی (فرمود: «ای عمرو! این بحث و جدل را رها کن، من درباره‌ی تو شنیده‌ام که تو به پرده‌ی کعبه، دخیل بسته بودی و می‌گفتی: هرکس که در جنگ، سه خصلت را بر من عرضه دارد و از من بخواهد، یکی از آن‌ها را اجابت کنم. من سه خصلت را بر تو عرضه می‌دارم و یکی از آن‌ها را اجابت کن» عمرو گفت: «ای علی (! آن‌ها را بر من عرضه دار». علی (فرمود: «یکی از آن‌ها این است که به یگانگی خداوند و نبوّت محمّد (شهادت دهی یعنی بگویی: لا إله إلّا الله و محمّد رسول الله». عمرو پاسخ داد: «این کار را از من مخواه و خصلت دوّم را بگو». علی (فرمود: «اینکه بازگردی و این سپاه را از جنگ با رسول خدا (منصرف کنی؛ چراکه اگر او (رسول خدا () در ادّعای خود صادق باشد، شما که از قبیله‌ی او هستید و از چشم او به او نزدیک‌ترید، احترام بیشتری کسب می‌کنید و اگر او، کاذب باشد، دزدان و اوباش عرب نیز برای از پای در آوردن او کافی‌اند». عمرو پاسخ داد: «آیا با این کار، زنان قریش از من سخن نخواهند گفت و شعراء در اشعارشان نخواهند آورد که من ترسیدم و به جنگ پشت نمودم و قومی را که مرا نماینده‌ی خود قرار دادند، تنها گذاردم»؟! علی (فرمود: «خصلت سوّم این است که از اسب خود پایین آیی، چراکه تو سواره و من پیاده هستم، تا با هم پیکار کنیم». عمرو از اسب خود پایین جهید و آن را پی کرد و گفت: «این خصلتی است که گمان نمی‌کنم کسی از عرب مرا به خاطر آن ملامت کند». سپس عمرو پیکار را آغاز نمود و با شمشیر خود ضربه‌ای را بر سر علی (زد. علی (سپر خود را در برابر آن ضربه قرار داد و آن قدر ضربه شدید بود که آن سپر را برید و شمشیر به سر علی (اصابت نمود و ثابت ماند. علی (به عمرو گفت: «ای عمرو! آیا برای تو که دلاور عرب هستی کافی نیست که من خود به پیکار تو آمدم، ولی تو، کسی را به پشتیبانی از خود فراخواندی؟ عمرو دراین‌هنگام، نگاهی به پشت سر خود انداخت و بلافاصله علی (ضربه‌ای را بر دو ساق عمرو فرو آورد و هر دو را قطع نمود». با درگیری آن دو گرد و غباری برخاست و منافقان گفتند: «علیّ‌بن‌ابی‌طالب (کشته شده است». سپس آن گرد و غبار فرو نشست و همه نگاه کردند و ناگهان دیدند که علی (بر سینه‌ی عمروبن‌عبد ودّ نشسته و ریش او را به دست گرفته و می‌خواهد سر از تن او جدا کند. علی (سر از تن عمرو جدا کرد سپس سر او را گرفت و درحالی‌که به خاطر ضربه‌ی عمرو، خون از سرش می‌چکید و شمشیر او نیز خون‌آلود بود، به‌سوی رسول خدا (رفت و درحالی‌که سر عمرو در دست او بود، می‌فرمود: أنا علِیٌّ وَ ابنُ عَبدِ المُطَّلِبِ المَوتُ خَیرٌ لِلفَتَی مِنَ الهَرَبِ من علی و فرزند عبدالمطّلب هستم. مرگ برای جوانمرد بهتر از فرار است. رسول خدا (فرمود: «ای علی (! آیا با خدعه او را به قتل رساندی»؟ علی (پاسخ داد: «آری، ای رسول خدا (! جنگ، سراسر خدعه و نیرنگ است». سپس رسول خدا (زبیر را برای جنگ با هُبَیرَهًْ‌بن‌وَهب فرستاد و زبیر ضربه‌ای را بر سر هُبَیرَه فرود آورد و سر او را شکافت». همچنین رسول خدا (به عمربن‌خطّاب امر فرمود تا با ضِراربن‌خطّاب بجنگد. چون ضِرار به جنگ عمر آمد، عمر خواست تیری را به‌سوی او پرتاب کند. ضرار به عمر گفت: «وای بر تو ای پسر صَهّاک، آیا در مبارزه‌ی تن‌به‌تن، از تیر استفاده می‌کنی؟ به خدا سوگند! اگر به‌سوی من تیر بیندازی، تمام پیش قراولان مکّه را می‌کشم». در این هنگام عمر، شکست خورد و ضرار به‌سوی او رفت و با سر خود به نیزه اشاره کرد و سپس گفت: «ای عمر! آن را نگهدار؛ زیرا من قسم یاد کرده‌ام که هرگاه که توانایی قتل یک قریشی را پیدا کردم، او را به قتل نرسانم. عمر این لطف او را فراموش نکرد و پس از آنکه به خلافت رسید، او را حاکم گردانید. رسول خدا (به مدّت پانزده روز در خندق با آن‌ها جنگید. ابوسفیان به حییّ‌ّّّبن‌اخطب گفت: «وای برتو ای یهودی! پس قوم تو کجاست»؟ حییّ‌بن‌اخطب نزد یهود (بنی‌قریظه) رفت و گفت: «وای بر شما! از دژ بیرون بیایید، چراکه با شروع جنگ پیمان میان شما و محمّد (شکسته شده و الان شما نه هم‌پیمان با قریش و نه هم‌پیمان با محمّد (هستید». کعب گفت: «ما تنها در صورتی از دژ بیرون می‌آییم که قریش ده تن از بزرگان خود را به ما بدهد تا به‌عنوان گروگان در دژ ما باشند تا بدین‌وسیله اگر قریش بر محمّد (پیروز نشد، عهد میان محمّد (و ما را بازگردانند. پس اگر ما برای جنگ بیرون آییم و قریش پس از شکست بگریزد و ما در خانه‌هایمان بمانیم، محمّد (به ما حمله می‌کند و مردان ما را می‌کشد و زنان و فرزندان ما را به اسارت می‌برد؛ ولی اگر بیرون نیاییم شاید محمّد (دوباره عهد میان ما و خود را حفظ کند». حییّ‌بن‌اخطب به کعب گفت: «امید بی‌جایی داری؛ چرا که با شروع جنگ عرب با محمّد (پیمان میان شما و محمّد (شکسته شد و الان شما نه هم‌پیمان با محمّد (و نه هم‌پیمان با قریش هستید». کعب گفت: «این از نحسی و بداقبالی تو می‌باشد؛ چراکه تو پرنده‌ای هستی که فردا به همراه قریش پرواز می‌کنی و ما را در خانه‌هایمان تنها می‌گذاری و محمّد (به ما حمله می‌کند». حییّ‌بن‌کعب گفت: «به خداوند موسی (سوگند می‌خورم که اگر قریش بر محمّد (پیروز نشد، من به همراه تو به دژ برمی‌گردم تا در آنچه بر سر شما می‌آید، سهیم شوم». کعب گفت: «جواب همان است که گفتم. اگر قریش افرادی را به‌عنوان گروگان به ما دهد، از دژ بیرون می‌آییم وگرنه این کار را نمی‌کنیم». حییّ‌بن‌اخطب به‌سوی قریش بازگشت و آنان را از این ماجرا آگاه ساخت. چون حییّ‌ّّّبن‌اخطب گفت که بنی‌قریظه افرادی را به‌عنوان گروگان می‌خواهد، ابوسفیان گفت: «به خداوند سوگند! این اوّلین نیرنگ آنان است». نعیم‌بن‌مسعود، راست گفته بود. ما نیازی به برادران بوزینه و خوک نداریم. چون جنگ بر اصحاب رسول خدا (به طول انجامید، محاصره‌ی آنان تنگ‌تر شد. همچنین در آن موقع هوا، بسیار سرد بود و آنان از گرسنگی نیز رنج می‌بردند و از یهود، بسیار می‌ترسیدند. در آن هنگام بود که منافقین سخنانی را به زبان آوردند که خداوند در قرآن ذکر نموده است و تمام اصحاب رسول خدا (جز تعداد اندکی، منافق شدند. رسول خدا (پیش از این به اصحاب خود گفته بود که احزاب عرب با یکدیگر متّحد می‌شوند و از رو به رو به ما حمله می‌کنند و یهود نیرنگ می‌ورزند و ما باید از پشت سر از آن‌ها بترسیم و آنان تلاش زیادی می‌کنند، ولی سرانجام و عاقبت امر، به نفع من و به ضرر آن‌ها است. چون قریش برای جنگ آمدند و یهود، نیرنگ ورزیده، منافقان گفتند: خدا و پیامبرش جز وعده‌های دروغین به ما نداده‌اند. (احزاب/۱۲) وعده‌ی خدا و رسولش، فریبی بیش نبوده است. گروهی از منافقان خانه‌هایی در اطراف مدینه داشتند. پس به رسول خدا (عرض کردند: «ای رسول خدا (! آیا به ما اجازه می‌دهید به خانه‌هایمان که در اطراف مدینه است بازگردیم؛ چرا که آن خانه‌ها حصارهای پستی دارد و بیم آن داریم که یهود به آن‌ها شبیخون بزنند». گروه دیگری نیز گفتند: «بیایید بگریزیم و سر به بیابان بگذاریم و به اعراب بادیه‌نشین پناهنده شویم؛ چراکه تمام وعده‌های محمّد (پوچ و بیهوده بوده است». رسول خدا (به اصحابش امر فرموده بود که شب هنگام از مدینه محافظت کنند و امیرالمؤمنین (هنگام شب از کل لشکر محافظت می‌کرد. پس اگر کسی از قریش حرکتی انجام می‌داد، امیرالمؤمنین (با او پیکار می‌نمود. همچنین امیرالمؤمنین (از خندق عبور می‌کرد و به نزدیکی قریش می‌رفت تا آن را زیر نظر بگیرد و تمام شب را به تنهایی بیدار می‌ماند و نماز می‌گزارد و به هنگام صبح به پُست خود باز می‌گشت و مسجد امیرالمؤمنین (در آنجا معروف است و هرکسی که می‌داند، به آنجا می‌رود و در آن مسجد نماز می‌خواند و مسافت آن از مسجد فتح تا عقیق بیشتر از فاصله‌ی پرتاب‌کردن یک تیر از کمان است. چون رسول خدا (ترس یاران خود را به خاطر طولانی‌شدن محاصره مشاهده نمود، به‌سوی مسجد فتح که کوهی است که الان مسجد فتح بر روی آن است، رفت و دعا فرمود و با خداوند، پیرامون وعده‌اش راز و نیاز نمود. رسول خدا (در پاره‌ای از آن دعا، عرض کرد: «ای فریادرس دردمندان و ای اجابت‌کننده‌ی دعای درماندگان و ای برطرف‌کننده‌ی اندوه بزرگ! تو مولا و ولیّ من و ولیّ اجداد پیش از من هستی. اندوه، غم و غصّه ما را برطرف کن و شرّ این قوم را با نیرو، توان و قدرت خود رفع ساز». در این هنگام، جبرئیل بر رسول خدا (نازل شد و گفت: «ای محمّد (! خداوند عزّوجلّ سخن و دعای تو را شنیده و مورد اجابت قرار داده است و به دبور (باد) امر فرموده تا به همراه فرشتگان، قریش و احزاب را شکست دهد. خداوند آن باد را به‌سوی قریش فرستاد و آنان شکست خوردند و خیمه‌هایشان کنده شد. دراین‌هنگام جبرئیل نازل شد و پیامبر (را از این موضوع آگاه ساخت. رسول خدا (حذیفهًْ‌بن‌نعمان را که در نزدیکی او بود صدا زد و جوابی نشنید. سپس رسول خدا (بار دیگر حذیفه را صدا زد و دوباره جوابی نشنید. سپس برای بار سوّم او را صدا زد و حذیفه عرض کرد: «بله، ای رسول خدا (»! رسول خدا (فرمود: «تو را صدا می‌زنم و به من جواب نمی‌دهی»؟! حذیفه پاسخ داد: «دلیل آن، ترس، سرما و گرسنگی است». رسول خدا (فرمود: «به درون این قوم (قریش و احزاب) برو و از آنان برایم خبر بیاور و هیچ کاری انجام نده تا آنکه نزد من بازگردی؛ زیرا خداوند مرا آگاه ساخته که بادها را به‌سوی قریش فرستاده و آنان را شکست داده است». حذیفه گفت: «درحالی‌که از سرما می‌لرزیدم به راه افتادم. به خداوند سوگند! به محض اینکه از خندق گذشتم چنان شدم که گویی در حمّام هستم. پس به‌سوی خیمه‌ی بزرگی رفتم و در آنجا آتشی خاموش و روشن می‌شد و متوجّه شدم که ابوسفیان، در آن خیمه است. ابوسفیان خُصْیه‌های خود را بر روی آتش آویزان کرده بود و از شدّت سرما می‌لرزید و می‌گفت: ای جماعت قریش! اگر بخواهیم با آسمانیان به گمان محمّد ( پیکار کنیم، توان پیکار با آنان را نداریم و اگر بخواهیم با زمینیان پیکار کنیم، قادریم بر آن‌ها غلبه کنیم. سپس گفت: «هریک از شما باید به همنشین و کنار دست خود نگاه کند تا جاسوسی از سوی محمّد (نزد ما نباشد». حذیفه می‌گوید: «من شروع کردم و به کسی که در طرف راست من بود گفتم: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من عمروبن‌عاص هستم». سپس به کسی که در طرف چپ من بود، گفتم: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من، معاویه هستم». و من خود پیشگام شدم تا کسی از آن‌ها از من نپرسد که تو کیستی. سپس ابوسفیان بر شتر خود که بسته شده بود، سوار شد و اگر رسول خدا (به من نمی‌فرمود که هیچ کاری انجام نده تا آنکه نزد من بازگردی، می‌توانستم او را بکشم». سپس ابوسفیان به خالدبن‌ولید گفت: «ای اباسلیمان! چاره‌ای نیست جز آنکه من و تو به مردمان ضعیف و ناتوان رسیدگی کنیم». سپس ابوسفیان به اصحاب خود گفت: «رهسپار شوید که ما عازم هستیم». آن‌ها شکست خوردند و بازگشتند. به هنگام صبح، رسول خدا (به اصحاب خود فرمود: «اینجا را ترک نکنید». چون خورشید طلوع کرد، رسول خدا (با یاران اندک خود که برایش باقی مانده بود، وارد مدینه شدند. ابوفرقد کنانی، تیری را در خندق به‌سمت سعدبن‌معاذ که رحمت خدا بر او باد پرتاب کرده بود و آن تیر، رگ دست سعد را بریده بود و از آن خون می‌رفت. سعد پارگی رگ خود را با دست خود گرفته بود. سپس گفت: «خدایا! اگر از جنگ میان قریش و رسول خدا (مقداری باقی مانده، مرا برای آن زنده بدار؛ زیرا هیچ‌کس بیش از من مشتاق جنگ با قومی که با خداوند و رسولش (مخالفت نمودند، نیست و اگر جنگ میان قریش و رسول خدا (پایان یافته به زندگی‌ام پایان بده و آن را شهادت من قرار بده و تا زمانی‌که از مکر بنی‌قریظه مطمئن نشدم مرا نمیران. پس جلوی خونریزی را گرفت و دست او ورم کرد و رسول خدا (برای او خیمه‌ای در مسجد بر پا کرد و او با رسول خدا (تجدید عهد می‌کرد». خداوند این آیه را نازل کرد: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرًا* إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ منظور، بنی‌قریظه است به هنگامی‌که نیرنگ ورزیدند و اصحاب رسول خدا (از آنان ترسیدند: [به خاطر بیاورید] زمانی را که آن‌ها از طرف بالا و پایین [شهر] بر شما هجوم آوردند [و مدینه را محاصره کردند] و زمانی را که چشم‌ها از شدّت وحشت خیره شده و دل‌ها به گلوگاه رسیده بود، و گمان‌های گوناگون بدی به خدا می‌بردید. آنجا بود که مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند. و [نیز به خاطر آورید] زمانی را که منافقان و بیماردلان می‌گفتند: «خدا و پیامبرش جز وعده‌های دروغین به ما نداده‌اند». و [نیز به خاطر آورید] زمانی را که گروهی از آن‌ها گفتند: «ای اهل یثرب [ای مردم مدینه]! اینجا جای ماندن شما نیست؛ به خانه‌های خود باز گردید». و گروهی از آنان از پیامبر اجازه [بازگشت] می‌خواستند و می‌گفتند: «خانه‌های ما بی‌حفاظ است». درحالی‌که بی‌حفاظ نبود؛ آن‌ها فقط می‌خواستند [از جنگ] فرار کنند. (احزاب/۱۳۱۰) و منظور از آنان، کسانی هستند که به رسول خدا (عرض کردند: به ما اجازه دهید تا به خانه‌هایمان که در اطراف مدینه است برگردیم؛ زیرا بیم داریم که یهود به آن‌ها حمله کنند. خداوند در شأن آنان این آیه را نازل کرد: «خانه‌های ما بی‌حفاظ است»!، درحالی‌که بی‌حفاظ نبود آن‌ها فقط می‌خواستند [از جنگ] فرار کنند. (احزاب/۱۳).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۵۸
القمی، ج۲، ص۱۷۶/ بحار الأنوار، ج۲۰، ص۲۱۶/ نورالثقلین/ البرهان
۴
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( عن أبی جعفر الباقر (عن آبائه (قال َ ذَکَرَ أَنَّهُ قَالَ النَّبِیُّ (ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَیُّکُمْ یَبْرُزُ إِلَی عَمْرٍو وَ أَضْمَنُ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّهًَْ وَ فِی کُلِّ مَرَّهًٍْ کَانَ یَقُومُ عَلِیٌّ (وَ الْقَوْمُ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ فَاسْتَدْنَاهُ وَ عَمَّمَهُ بِیَدِهِ فَلَمَّا بَرَزَ قَالَ (بَرَزَ الْإِیمَانُ کُلُّهُ إِلَی الشِّرْکِ کُلِّهِ وَ کَانَ عَمْرٌو یَقُولُ: وَ لَقَدْ بَحَحْتُ مِنَ النِّدَاءِ بِجَمْعِهِمْ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ الی ان قال إِلَی قَوْلِهِ فَمَا کَانَ أَسْرَعَ أَنْ صَرَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (وَ جَلَسَ عَلَی صَدْرِهِ فَلَمَّا هَمَّ أَنْ یَذْبَحَهُ وَ هُوَ یُکَبِّرُ اللَّهَ وَ یُمَجِّدُهُ قَالَ لَهُ عَمْرٌو یَا عَلِیُّ (قَدْ جَلَسْتَ مِنِّی مَجْلِساً عَظِیماً فَإِذَا قَتَلْتَنِی فَلَا تَسْلُبْنِی حُلَّتِی فَقَالَ (هِیَ أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ ذَلِکَ وَ ذَبَحَهُ وَ أَتَی بِرَأْسِهِ وَ هُوَ یَخْطِرُ فِی مِشْیَتِهِ فَقَالَ عُمَرُ أَ لَا تَرَی یَا رَسُولَ اللَّهِ (إِلَی عَلِیٍّ (کَیْفَ یَمْشِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (إِنَّهَا لَمِشْیَهًٌْ لَا یَمْقُتُهَا اللَّهُ فِی هَذَا الْمَقَامِ فَتَلَقَّاهُ وَ مَسَحَ الْغُبَارَ عَنْ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ لَوْ وُزِنَ الْیَوْمَ عَمَلُکَ بِعَمَلِ جَمِیعِ أُمَّهًِْ مُحَمَّدٍ (لَرَجَحَ عَمَلُکَ عَلَی عَمَلِهِمْ وَ ذَاکَ أَنَّهُ لَمْ یَبْقَ بَیْتٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِلَّا وَ قَدْ دَخَلَهُ ذُلٌّ بِقَتْلِ عَمْرٍو.

پیامبر ( امام باقر (از پدرانش (نقل می‌کند که پیامبر (سه بار فرمود: «کدام شما برای مبارزه با عمرو می‌رود و من نزد خدا برایش ضامن بهشت شوم»؟ و هر بار علی (بلند می‌شد و همه سر به زیر می‌انداختند، او را نزد خود خواند و به دست خود عمامه بر سرش بست پس هنگامی‌که به مبارزه برخاست پیامبر (فرمود: «همه‌ی ایمان به مبارزه‌ی همه‌ی شرک برخاست» و در اینجا بود که عمرو رجزخوانی می‌کرد و می‌گفت: «گلویم گرفت از بس که فریاد کردم به جمع شماها که آیا مبارزی هست»؟ ... و به‌زودی امیرمؤمنان (او را به خاک افکند و بر سینه‌اش نشست و خواست با ذکر تکبیر و تمجید خدا سرش را ببرد. عمرو گفت: «ای علی (بر نشیمنگاه بزرگی نشستی، وقتی مرا کشتی برهنه‌ام نکن». آن حضرت فرمود: «جامه‌ی تو نزد من از این‌ها زبون‌تر است». و سرش را برید و نزد رسول خدا (آورد عمر گفت: «ای رسول خدا (می‌بینی علی (در راه رفتن خود چه بزرگی می‌کند»؟ فرمود: «این‌گونه راه رفتن را خدا دوست ندارد مگر اینکه در چنین مقامی باشد» و آنگاه رسول خدا (برخاست و به پیشواز امیرمؤمنان (آمد و او را در برگرفت و گرد از چشمانش زدود و فرمود: «این کار امروز تو اگر در ترازو با کار همه‌ی امّت محمّد (سنجیده شود از کار همه آنان سنگین‌تر می‌باشد زیرا هیچ خانه‌ای از مشرکان نماند جز که از کشته‌شدن عمرو دچار خواری گردید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۸۲
بحار الأنوار، ج۲۰، ص۲۱۶
۵
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَهًَْ، قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (لَعَنَ أَبَا سُفْیَانَ فِی سَبْعَهًِْ مَوَاطِنَ فِی کُلِّهِنَّ لَا یَسْتَطِیعُ إِلَّا أَنْ یَلْعَنَهُ: ... وَ الرَّابِعَهًُْ: یَوْمَ الْخَنْدَقِ، یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ فِی جَمْعِ قُرَیْشٍ فَرَدَّهُمُ اللَّهُ بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی الْقُرْآنِ آیَتَیْنِ فِی سُورَهًِْ الْأَحْزَابِ، فَسَمَّی أبو {أَبَا} سُفْیَانَ وَ أَصْحَابَهُ کُفَّاراً، وَ مُعَاوِیَهًُْ یَوْمَئِذٍ مُشْرِکٌ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ ... وَ السَّادِسَهًُْ: یَوْمَ الْأَحْزَابِ، یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ بِجَمْعِ قُرَیْشٍ وَ عَامِرُ بْنُ الطُّفَیْلِ بِجَمْعِ هَوَازِنَ، وَ عُیَیْنَهًُْ بْنُ حُصَیْنٍ بِغَطْفَانَ، وَ وَاعَدَهُمْ قُرَیْظَهًُْ وَ النَّضِیرُ أَنْ یَأْتُوهُمْ فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ (الْقَادَهًَْ وَ الْأَتْبَاعَ، وَ قَالَ: أَمَّا الْأَتْبَاعُ فَلَا تُصِیبُ اللَّعْنَهًُْ مُؤْمِناً، وَ أَمَّا الْقَادَهًُْ فَلَیْسَ فِیهِمْ مُؤْمِنٌ وَ لَا نَجِیبٌ وَ لَا نَاجٍ.

پیامبر ( ابوطفیل گوید: همانا رسول خدا (در هفت مورد اباسفیان را لعن کرد که در همه‌ی آن‌ها چاره‌ای جز لعن او نداشت. ... چهارمین‌بار، روز خندق بود روزی که ابوسفیان با انبوهی از قریش آمد و خداوند آنان را خشمناک باز گردانید و به چیزی نایل نشدند و خداوند عزّوجلّ دو آیه در سوره‌ی احزاب فرو فرستاد که اباسفیان و یارانش را کفّار نامید و معاویه مشرکی بود دشمن خدا و رسول ... ششمین‌بار روز احزاب بود روزی که ابوسفیان قریش را جمع می‌کرد و عامربن‌طفیل قبیله‌ی هوازن را و عیینهًْ‌بن‌حفص طایفه‌ی غطفان را و قبیله‌های قریظه و نضیر هم وعده‌ی یاریشان داده بودند آن روز رسول خدا (امراء لشکر و نظامیان را لعن کرد. و فرمود: «امّا از نظامیان هرکه ایمان بیاورد لعنت من او را فرا نخواهد گرفت و امّا فرماندهان نه مؤمنی در میانشان هست و نه فرد نجیب و نه رستگار».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۸۲
بحار الأنوار، ج۳۱، ص۵۲۱
۶
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ: قال رسول الله (عَلَی التَّلِ الَّذِی عَلَیْهِ مَسْجِدُ الْفَتْحِ فِی غَزْوَهًِْ الْأَحْزَابِ فِی لَیْلَهًٍْ ظَلْمَاءَ قَرَّهًٍْ فَقَالَ مَنْ یَذْهَبُ فَیَأْتِیَنَا بِخَبَرِهِمْ وَ لَهُ الْجَنَّهًُْ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ ثُمَّ أَعَادَهَا فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (بِیَدِهِ وَ مَا أَرَادَ الْقَوْمُ أَرَادُوا أَفْضَلَ مِنَ الْجَنَّهًِْ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَذَا فَقَالَ حُذَیْفَهًُْ فَقَالَ أَ مَا تَسْمَعُ کَلَامِی مُنْذُ اللَّیْلَهًِْ وَ لَا تَکَلَّمُ أَ قُبِرْتَ فَقَامَ حُذَیْفَهًُْ وَ هُوَ یَقُولُ الْقُرُّ وَ الضُّرُّ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ مَنَعَنِی أَنْ أُجِیبَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (انْطَلِقْ حَتَّی تَسْمَعَ کَلَامَهُمْ وَ تَأْتِیَنِی بِخَبَرِهِمْ فَلَمَّا ذَهَبَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (اللَّهُمَّ احْفَظْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ حَتَّی تَرُدَّهُ وَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (یَا حُذَیْفَهًُْ لَا تُحْدِثْ شَیْئاً حَتَّی تَأْتِیَنِی فَأَخَذَ سَیْفَهُ وَ قَوْسَهُ وَ حَجَفَتَهُ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَخَرَجْتُ وَ مَا بِی مِنْ ضُرٍّ وَ لَا قُرٍّ فَمَرَرْتُ عَلَی بَابِ الْخَنْدَقِ وَ قَدِ اعْتَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْکُفَّارُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ حُذَیْفَهًُْ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ نَادَی یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ الْمُضْطَرِّینَ اکْشِفْ هَمِّی وَ غَمِّی وَ کَرْبِی فَقَدْ تَرَی حَالِی وَ حَالَ أَصْحَابِی فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ قَدْ سَمِعَ مَقَالَتَکَ وَ دُعَاءَکَ وَ قَدْ أَجَابَکَ وَ کَفَاکَ هَوْلَ عَدُوِّکَ فَجَثَا رَسُولُ اللَّهِ (عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ أَرْسَلَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ شُکْراً شُکْراً کَمَا رَحِمْتَنِی وَ رَحِمْتَ أَصْحَابِی ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْهِمْ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا فِیهَا حَصًی وَ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَهًِْ فِیهَا جَنْدَلٌ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِیرَانِ الْقَوْمِ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَوَّلُ رِیحٌ فِیهَا حَصًی فَمَا تَرَکَتْ لَهُمْ نَاراً إِلَّا أَذْرَتْهَا وَ لَا خِبَاءً إِلَّا طَرَحَتْهُ وَ لَا رُمْحاً إِلَّا أَلْقَتْهُ حَتَّی جَعَلُوا یَتَتَرَّسُونَ مِنَ الْحَصَی فَجَعَلْنَا نَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَی فِی الْأَتْرِسَهًِْ فَجَلَسَ حُذَیْفَهًُْ بَیْنَ رَجُلَیْنِ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَامَ إِبْلِیسُ فِی صُورَهًِْ رَجُلٍ مُطَاعٍ فِی الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ قَدْ نَزَلْتُمْ بِسَاحَهًِْ هَذَا السَّاحِرِ الْکَذَّابِ أَلَا وَ إِنَّهُ لَنْ یَفُوتَکُمْ مِنْ أَمْرِهِ شَیْءٌ فَإِنَّهُ لَیْسَ سَنَهًَْ مُقَامٍ قَدْ هَلَکَ الْخُفُّ وَ الْحَافِرُ فَارْجِعُوا وَ لْیَنْظُرْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ مَنْ جَلِیسُهُ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَنَظَرْتُ عَنْ یَمِینِی فَضَرَبْتُ بِیَدِی فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ مُعَاوِیَهًُْ فَقُلْتُ لِلَّذِی عَنْ یَسَارِی مَنْ أَنْتَ فَقَالَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو قَالَ حُذَیْفَهًُْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ فَقَامَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِی قُرَیْشٍ النَّجَاءَ النَّجَاءَ وَ قَالَ طَلْحَهًُْ الْأَزْدِیُّ لَقَدْ زَادَکُمْ مُحَمَّدٌ بِشَرٍّ ثُمَّ قَامَ إِلَی رَاحِلَتِهِ وَ صَاحَ فِی بَنِی أَشْجَعَ النَّجَاءَ النَّجَاءَ وَ فَعَلَ عُیَیْنَهًُْ بْنُ حِصْنٍ مِثْلَهَا ثُمَّ فَعَلَ الْحَارِثُ بْنُ عَوْفٍ الْمُزَنِیُّ مِثْلَهَا ثُمَّ فَعَلَ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابُ وَ رَجَعَ حُذَیْفَهًُْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (إِنَّهُ کَانَ لَیُشْبِهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًْ.

پیامبر ( ابان از کسی که برایش حدیث کرده نقل می‌کند، امام صادق (می‌فرماید: رسول خدا (در شبی تاریک و سرد در غزوه‌ی احزاب بر روی تپه‌ای که الان مسجد فتح بر روی آن واقع است، ایستاده و فرمود: «چه کسی می‌رود و از آنان برایمان خبر می‌آورد تا بهشت [پاداش] او باشد»؟ هیچ‌کس برنخاست. سپس پیامبر (دوباره آن سؤال را پرسید و [باز] هیچ‌کس برنخاست. امام صادق (با اشاره‌ی دست خود چنین فرمود: «آن قوم، خواهان بهشت نبودند. آیا چیزی برتر از بهشت را می‌خواستند»؟ امام (در ادامه فرمود: «سپس پیامبر (فرمود: «این [مرد] کیست»؟ آن مرد پاسخ داد: «حُذَیفه». پیامبر (فرمود: «آیا از سر شب، سخنم را نمی‌شنیدی که هیچ دم برنیاوردی؟ نزدیک آی». حذیفه درحالی‌که می‌گفت: «سرما و بی‌حالی مرا از پاسخ‌دادن به شما بازداشته بود خداوند مرا فدایتان گرداند»، برخاست. رسول خدا (فرمود: «خدایا! او را از مقابل، پشت، راست و چپ محافظت کن تا او را به‌سوی من بازگردانی». رسول خدا (به حذیفه فرموده بود: «ای حذیفه! هیچ عملی از تو سر نزند، تا آنکه به‌سوی من باز گردی». حذیفه، سلاح، کمان و سپر خود را برداشت. حذیفه گفت: «از آنجا خارج شدم، درحالی‌که هیچ‌گونه بی‌حالی را احساس نکردم. از مقابل دروازه خندق عبور کردم و دیدم که همه‌ی مؤمنان و کفّار به این سرماخوردگی و بی‌حالی دچار شده‌اند». هنگامی‌که حذیفه، به راه افتاد، رسول خدا (برجست و ندا داد: «ای فریادرس دردمندان و ای اجابت‌کننده‌ی دعای درماندگان! اندوه، غم و غصه‌ی من را بزدای؛ چراکه تو چگونگی حال من و اصحابم را مشاهده می‌کنی». دراین‌هنگام جبرئیل بر پیامبر (نازل شد و گفت: «ای رسول خدا (! خداوند عزّوجلّ سخن و دعای تو را شنیده و تو را مورد اجابت قرار داده است و دیگر از دشمنت بیم و هراس نداشته باش. [و هراس دشمنت را از تو دور کرد] پس رسول خدا (دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگان ایشان روان شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم چنان‌که به من و به اصحابم رحم نمودی». سپس جبرئیل فرمود: «ای رسول خدا (! خداوند عزّوجلّ بادی از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و بادی از آسمان چهارم که حامل سنگ است به‌سوی آنان فرستاد». حذیفه گفت: «پس بیرون رفتم و ناگهان خود را در میان آتش آن قوم یافتم و لشکر اوّل خداوند که بادی حامل سنگریزه بود، روی آورد و آتش آنان را به کلّی پراکنده و خاموش ساخت و تمام خیمه‌های آنان را بر زمین افکند و تمامی نیزه‌های آنان را بر زمین انداخت تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه‌ها قرار دادند و ما صدای برخورد سنگریزه‌ها با سپرها را می‌شنیدیم. دراین‌هنگام حذیفه میان دو مرد از مشرکان نشست. ابلیس در هیئت یک مرد فرمانده که رأی او مطاع است، در میان مشرکان برخاست و گفت: «ای مردم! شما در میدان این جادوگر دروغگو قرار گرفتهاید. اگر الان عقب‌نشینی کنید چیزی از دست نمی‌دهید؛ چراکه این عذاب، یک قحطی دائمی نیست و شتران و اسبان شما هلاک گشته‌اند. پس بازگردید و هرکدام از شما به هم‌نشین خود بنگرد». حذیفه گفت: «به‌سمت راست خود نگریستم و بر دستان خود کوفته و گفتم: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من معاویه هستم». حذیفه می‌گوید: «به کسی که در سمت چپ من بود گفتم: تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من، سهیل‌بن‌عمرو هستم». حذیفه گفت: «و لشکر عظیم خداوند روی آورد. دراین‌هنگام ابوسفیان برخاست و به‌سوی شترش رفت و در میان قبیله‌ی قریش فریاد برآورد: «النجاهًْ النجاهًْ (فرار، فرار)». و طلحه ازدی گفت: «محمّد (به شما شرّ و بدی رسانده است». و سپس برخاست و به‌سوی شتر رفت و در میان قبیله‌ی بنی‌اشجع فریاد زد: «النجاهًْ النجاهًْ (فرار، فرار) عُییَنَهًْ‌بن‌حِصن نیز همین کار را کرد. سپس حارث‌بن‌عَوف مُرّی نیز مانند آن را انجام داد سپس اقرع‌بن‌حابس نیز چنین کرد و تمامی آن حزب‌ها رفتند و حذیفه به‌سوی رسول خدا (بازگشته و ایشان را از آن خبر، آگاه ساخت. امام صادق (فرمود: «آن واقعه شبیه به روز قیامت بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۸۲
الکافی، ج۸، ص۲۷۸/ البرهان
۷
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( عَنْ عُقْبَهًَْ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ: تَأْتِی مَسْجِدَ الْأَحْزَابِ فَتُصَلِّی فِیهِ وَ تَدْعُو اللَّهَ فِیهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (دَعَا فِیهِ یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ قَالَ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا مُغِیثَ الْمَهْمُومِینَ اکْشِفْ هَمِّی وَ کَرْبِی فَقَدْ تَرَی حَالِی وَ حَالَ أَصْحَابِی.

پیامبر ( عقبهًْ‌بن‌خالد از امام صادق (روایت می‌کند که فرمود: رسول خدا (به مسجد احزاب آمد و در آنجا نماز خواند در روز احزاب در این مسجد دعا خوانده و فرمود: «ای فریادرس اندوهگینان و ای اجابت‌کننده‌ی دعای بیچارگان و ای پناه‌گاه غمگینان و ای فریادرس یاری خواهندگان غصّه و اندوه من را برطرف کن زیرا حال من و حال یارانم را دیده و از آن مطّلع می‌باشی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۸۶
بحار الأنوار، ج۲۰، ص۲۶۷
۸
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( أَنَّ الْحِصَارَ لَمَّا اشْتَدَّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ فِی حَرْبِ الْخَنْدَقِ وَ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ (مِنْهُمُ الضَّجَرَ لِمَا کَانَ فِیهِ مِنَ الضُّرِّ صَعِدَ عَلَی مَسْجِدِ الْفَتْحِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ تُهْلِکْ هَذِهِ الْعِصَابَهًَْ لَمْ تُعْبَدْ بَعْدَهَا فِی الْأَرْضِ فَبَعَثَ اللَّهُ رِیحاً قَلَعَتْ خِیَمَ الْمُشْرِکِینَ وَ بَدَّدَتْ رَوَاحِلَهُمْ وَ أَجْهَدَتْهُمْ بِالْبَرْدِ وَ سَفَتِ الرِّمَالَ وَ التُّرَابَ عَلَیْهِمْ وَ جَاءَتْهُ الْمَلَائِکَهًُْ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنَا بِالطَّاعَهًِْ لَکَ فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ قَالَ زَعْزِعِی الْمُشْرِکِینَ وَ أَرْعِبِیهِمْ وَ کُونُوا مِنْ وَرَائِهِمْ فَفَعَلَتْ بِهِمْ ذَلِکَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ یَعْنِی أَحْزَابَ الْمُشْرِکِینَ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ أَیْ أَحْزَابُ الْعَرَبِ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ یَعْنِی بَنِی‌قُرَیْظَهًَْ حِینَ نَقَضُوا عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ صَارُوا مَعَ الْأَحْزَابِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ رَجَعَ مِنْ مَسْجِدِ الْفَتْحِ إِلَی مُعَسْکَرِهِ فَصَاحَ بِحُذَیْفَهًَْ‌بْنِ‌الْیَمَانِ وَ کَانَ قَدْ نَادَاهُ ثَلَاثاً فَقَالَ فِی الثَّالِثَهًِْ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (قَالَ تَسْمَعُ صَوْتِی وَ لَا تُجِیبُنِی فَقَالَ مَنَعَنِی شِدَّهًُْ الْبَرْدِ فَقَالَ اعْبُرِ الْخَنْدَقَ فَاعْرِفْ خَبَرَ قُرَیْشٍ وَ الْأَحْزَابِ وَ ارْجِعْ وَ لَا تُحْدِثْ حَدَثاً حَتَّی تَرْجِعَ إِلَیَّ قَالَ فَقُمْتُ وَ أَنَا أَنْتَفِضُ مِنَ الْبَرْدِ فَعَبَرْتُ الْخَنْدَقَ وَ کَأَنِّی فِی الْحَمَّامِ فَصِرْتُ إِلَی مُعَسْکَرِهِمْ فَلَمْ أَجِدْ هُنَاکَ إِلَّا خَیْمَهًَْ أَبِی‌سُفْیَانَ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَهًٌْ مِنْ وُجُوهِ قُرَیْشٍ وَ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ نَارٌ تَشْتَعِلُ مَرَّهًًْ وَ تَخْبُو أُخْرَی فَانْسَلَلْتُ فَجَلَسْتُ بَیْنَهُمْ فَقَالَ أَبُوسُفْیَانَ إِنْ کُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ الْأَرْضِ فَنَحْنُ بِالْقُدْرَهًِْ عَلَیْهِ وَ إِنْ کُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ السَّمَاءِ کَمَا یَقُولُ مُحَمَّدٌ (فَلَا طَاقَهًَْ لَنَا بِأَهْلِ السَّمَاءِ انْظُرُوا بَیْنَکُمْ لَا یَکُونُ لِمُحَمَّدٍ (عَیْنٌ بَیْنَنَا فَلْیَسْأَلْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَبَادَرْتُ إِلَی الَّذِی عَنْ یَمِینِی فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ قَالَ خَالِدُ‌بْنُ‌الْوَلِیدِ وَ قُلْتُ لِلَّذِی عَنْ یَسَارِی مَنْ أَنْتَ قَالَ فُلَانٌ فَلَمْ یَسْأَلْنِی أَحَدٌ مِنْهُمْ ثُمَّ قَالَ أَبُوسُفْیَانَ لِخَالِدٍ إِمَّا أَنْ تَتَقَدَّمَ أَنْتَ فَتَجْمَعَ النَّاسَ لِیَلْحَقَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَأَکُونَ عَلَی السَّاقَهًِْ وَ إِمَّا أَنْ أَتَقَدَّمَ أَنَا وَ تَکُونَ عَلَی السَّاقَهًِْ قَالَ بَلْ أَتَقَدَّمُ أَنَا وَ تَتَأَخَّرُ أَنْتَ فَقَامُوا جَمِیعاً فَتَقَدَّمُوا وَ تَأَخَّرَ أَبُوسُفْیَانَ فَخَرَجَ مِنَ الْخَیْمَهًِْ وَ اخْتَفَیْتُ فِی ظِلِّهَا فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ هِیَ مَعْقُولَهًٌْ مِنَ الدَّهَشِ الَّذِی کَانَ بِهِ فَنَزَلَ یَحِلُّ الْعِقَالَ فَأَمْکَنَنِی قَتْلَهُ فَلَمَّا هَمَمْتُ بِذَلِکَ تَذَکَّرْتُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ (لَا تُحْدِثَنَّ حَدَثاً حَتَّی تَرْجِعَ إِلَیَّ فَکَفَفْتُ وَ رَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَحَمِدَ اللَّهَ ثُمَّ صَلَّی بِالنَّاسِ الْفَجْرَ وَ نَادَی مُنَادِیهِ لَا یَبْرَحَنَّ أَحَدٌ مَکَانَهُ إِلَی أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَمَا أَصْبَحَ إِلَّا وَ قَدْ تَفَرَّقَ عَنْهُ الْجَمَاعَهًُْ إِلَّا نَفَراً یَسِیراً فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ فَلَمَّا دَخَلَ مَنْزِلَهُ أَمَرَ فَنُودِیَ أَلَا لَا یُصَلِّی أَحَدٌ إِلَّا فِی بَنِی‌قُرَیْظَهًَْ فَسَارَ الْمُسْلِمُونَ إِلَیْهِمْ فَوَجَدُوا النَّخْلَ مُحْدِقاً بِقَصْرِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْمُسْلِمِینَ مُعَسْکَرٌ یَنْزِلُونَ فِیهِ وَ وَافَی رَسُولُ اللَّهِ (فَقَالَ مَا لَکُمْ لَا تَنْزِلُونَ فَقَالُوا مَا لَنَا مَکَانٌ فَنَزَلَ مِنِ اشْتِبَاکِ النَّخْلِ فَدَخَلَ فِی طَرِیقٍ بَیْنَ النَّخْلِ فَأَشَارَ بِیَدِهِ یَمْنَهًًْ فَانْضَمَّ النَّخْلُ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ یَسْرَهًًْ فَانْضَمَّ النَّخْلُ کَذَلِکَ وَ اتَّسَعَ لَهُمُ الْمَوْضِعُ فَنَزَلُوا.

پیامبر ( در جنگ خندق وقتی که محاصره‌ی مدینه شدّت یافت و رسول خدا (دید که مردم به خاطر سختی که در آن واقع شده‌اند می‌نالند، به مکان مسجد فتح رفت و دو رکعت نماز خواند و فرمود: «خداوندا! اگر این گروه هلاک شوند، در روی زمین کسی نیست تو را بپرستد. خداوند طوفانی فرستاد که چادرهای آن‌ها را کند و بارهایشان را زیرورو نمود. و سرمای شدیدی بر آن‌ها وارد ساخت. و خاک و شن را روی آن‌ها ریخت. ملائکه پیش پیغمبر (آمدند و گفتند: «ای رسول خدا (! خداوند ما را به اطاعت تو امر نموده است، پس هرچه خواهی امر کن». حضرت فرمود: «مشرکین را حرکت دهید و آن‌ها را بترسانید و پشت سر آن‌ها باشید». پس ملائکه نیز آنچه را که حضرت به آنان امر فرموده بود انجام دادند. و آنگاه این آیات نازل شد یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُود یعنی گروه‌های مشرکین فَأَرْسَلْنَا عَلَیهْمْ رِیحًا وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَ کَانَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرًا* إِذْ جَاءُوکُم مِّن فَوْقِکُم یعنی گروه‌های عرب از طرف بالا بر شما. (احزاب/۱۰) یعنی بنی‌قریظه، وقتی که پیمانشان را با رسول خدا (شکستند و علیه مسلمانان به دشمنان اسلام پیوستند. پس از آن، پیامبر (از مسجد به‌سوی لشکرگاه آمد و حذیفهًْ‌بن‌یمان را طلبید و سه بار او را صدا کرد و حذیفه با اینکه نزدیک بود، جواب نداد، بار سوّم جواب داد و گفت: «لبیک ای رسول خدا (»! حضرت فرمود: «صدایم را می‌شنوی ولی جواب نمی‌دهی»!. حذیفه گفت: «شدّت سرما مانع می‌شد». حضرت فرمود: «از خندق بگذر و از قریش برای ما خبری بیاور و تا برگشتن هیچ کاری انجام نده». حذیفه می‌گوید: «برخاستم درحالی‌که از سرما به خود می‌پیچیدم از خندق گذشتم. بدنم گرم شد مثل اینکه در حمام هستم. به‌طرف اردوگاه قریش رفتم، چادری جز چادر ابوسفیان ندیدم. پیش او بزرگان قریش نشسته بودند. در برابرشان هیزمی را آتش‌زده بودند. گاه شعله‌ور می‌شد و گاه باد خاموش می‌کرد. رفتم و در بین آن‌ها نشستم». ابوسفیان گفت: «ما قدرت داریم با نیروی زمین بجنگیم ولی طاقت مقابله با نیروی آسمان را نداریم. هرکس از کسی که در کنارش نشسته بپرسد تا بفهمیم جاسوسی از طرف محمّد (اینجا نیست». حذیفه می‌گوید: «بی‌درنگ از کسی که در سمت راستم نشسته بود، پرسیدم: «تو کیستی»؟ گفت: «خالدبن‌ولید». و از کسی که سمت چپم بود، پرسیدم، گفت: «فلان» ولی کسی از من نپرسید که تو کیستی؟ سپس ابوسفیان به خالد گفت: «[یا تو پیشاپیش برو و] مردم را برای حرکت جمع کن تا به همدیگر ملحق شوند و من در ساقه باشم یا اینکه تو در ساقه و عقب سپاه باش [و من پیشاپیش]. خالد گفت: «من پیش از سپاه و تو در دنبال آن باش». همه بلند شدند و پیش رفتند و ابوسفیان عقب ماند. و از چادر خارج شد، من هم در سایه‌ی او می‌رفتم. سوار شترش که پای آن بسته بود شد و با عجله، پیوسته به شتر تازیانه می‌زد تا اینکه فهمید پای او بسته است. پیاده شد و پای شتر را باز کرد. به آسانی می‌توانستم او را بکشم، قصد کشتن او را نمودم ولی سفارش پیامبر (به یادم آمد که فرمود: «هیچ کاری انجام نده تا به‌سوی من برگردی». لذا به او آزاری نرساندم و [نزد رسول خدا (] برگشتم. صبح شده بود پس خدا را شکر کردم. سپس پیامبر (هم نماز صبح را با مردم خواند. و شخصی گفت: «کسی از جای خود حرکت نکند تا اینکه خورشید طلوع نماید. وقتی هوا روشن شد، جز چند نفر، کسی از جای خود برنخاسته بود وقتی که خورشید طلوع کرد پیامبر (و همراهانش برگشتند. وقتی وارد منزلش شد دستور داد بانگ زدند که همه نماز ظهر را در بنی‌قریظه بخوانند. [کسی نماز نخواند مگر در بنی‌قریظه] مسلمانان به طرف آن‌ها رفتند و به جایی رسیدند که از نخل پوشیده بود و جایی برای فرود آمدن نبود. وقتی که رسول خدا (رسید، فرمود: «چرا فرود نمی‌آیید»؟ گفتند: «از زیادی درختان خرما، جایی برای فرودآمدن نیست». حضرت در راهی بین درختان ایستاد و به راست و چپ اشاره کرد که درختان کنار رفتند و به هم چسبیدند و جا باز شد پس فرود آمدند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۸۶
بحار الأنوار، ج۲۰، ص۲۴۸
۹
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ (وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ اسْتَجَابَ دَعْوَتَکَ. فَجَثَا رَسُولُ اللهِ (عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ أَرْسَلَ بِالدُّمُوعِ عَیْنَیْهِ ثُمَّ نَادَی: شُکْراً شُکْراً کَمَا آوَیْتَنِی وَ آوَیْتَ مَنْ مَعِی. ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ (یَا رَسُولَ اللهِ (إِنَّ اللَّهَ قَدْ نَصَرَکَ وَ بَعَثَ عَلَیْهِمْ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ فِیهَا الْحَصَی وَ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَهًِْ فِیهَا الْجَنَادِلُ. قَالَ حُذَیْفَهًُْ: فَبَعَثَنِی رَسُولُ اللهِ (حَتَّی آتِیَهُ بِخَبَرِهِمْ، فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِیرَانِ الْقَوْمِ قَدْ طَفِئَتْ وَ خَمَدَتْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَوَّلُ رِیحٌ شَدِیدٌ فِیهَا الْحَصَی فَمَا تَرَکَتْ نَاراً لَهُمْ إِلَّا أَخْمَدَتْهَا وَ لَا خِبَاءً إِلَّا طَرَحَتْهَا {وَ لَا رُمْحاً إِلَّا أَلْقَاهَا} حَتَّی جَعَلُوا یَتَتَرَّسُونَ مِنَ الْحَصَی وَ کُنْتُ أَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَی فِی التِّرَسَهًِْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ. فَقَامَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِی قُرَیْشٍ النَّجَاءَ النَّجَاءَ ثُمَّ فَعَلَ عُیَیْنَهًُْ بْنُ حِصْنٍ مِثْلَهَا وَ فَعَلَ الْحَارِثُ بْنُ عَوْفٍ مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابُ وَ رَجَعَ حُذَیْفَهًُْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (وَ أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ -تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ- عَلَی رَسُولِهِ (اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها.

پیامبر ( جبرئیل بر پیامبر (نازل شد و گفت: «ای محمّد (! خداوند عزّوجلّ دعای تو را مورد اجابت قرار داده است». پس رسول خدا (دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگانش جاری شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم، چنان‌که به من و اصحابم پناه دادی». جبرئیل گفت: «ای رسول خدا (! خداوند، تو را یاری کرده و بادی را از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و نیز بادی را از آسمان چهارم که حامل سنگ است، به‌سوی آنان فرستاد». حذیفه می‌گوید: «رسول خدا (مرا فرستاد تا از آن‌ها برای ایشان خبر بیاورم. بیرون رفتم و مشاهده کردم که آتش آن قوم (قریش و احزاب) خاموش شده است و لشکر اوّل خداوند، روی آورد که همان باد شدید حامل سنگریزه بود و تمام آتش‌ها را خاموش ساخت و تمام خیمه‌ها را بر زمین افکند تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه‌ها قرار می‌دادند و من، صدای برخورد سنگریزه‌ها با سپرها را می‌شنیدم». در این هنگام لشکر عظیم خداوند، روی آورد و ابوسفیان به‌سوی شتر خود رفت. سپس در میان قریش، فریاد برآورد: «النَّجاهًْ النَّجاهًْ (فرار، فرار)». سپس عُیَیَنهًْ‌بن‌حِصین (رئیس بنی‌فزاره) همین کار را کرد و حارث‌بن‌عَوف (بزرگ بنی‌مره) نیز مانند آن را انجام داد و تمام احزاب رفتند. حذیفه به نزد رسول خدا (بازگشت و او را از آن خبر آگاه ساخت، و خداوند عزّوجلّ این آیه را بر رسول خود (نازل کرد اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۸۸
قصص الأنبیاءللراوندی، ص۳۴۵
۱۰
(احزاب/ ۹)

الکاظم ( عن موسی‌بن‌جعفر (عن امیرالمؤمنین (مع بعض الیهود فی حدیث قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا هُودٌ قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ فَهَلْ فَعَلَ لِمُحَمَّدٍ (شَیْئاً مِنْ هَذَا؟ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ (لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ ص أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ انْتَصَرَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ یَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ رِیحاً تَذْرُو الْحَصَی وَ جُنُوداً لَمْ یَرَوْهَا فَزَادَ اللَّهُ تَعَالَی مُحَمَّداً (بِثَمَانِیَهًِْ أَلْفِ مَلَکٍ وَ فَضَّلَهُ عَلَی هُودٍ بِأَنَّ رِیحَ عَادٍ رِیحُ سَخَطٍ وَ رِیحَ مُحَمَّدٌ (رِیحُ رَحْمَهًٍْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها.

امام کاظم ( از امام کاظم (روایت شده که در حدیثی پیرامون ماجرای امیر المؤمنین (با یک فرد یهودی فرمود: «یهودی گفت: خداوند، هود (را به‌وسیله‌ی باد بر دشمنانش پیروز ساخت. پس آیا خدا به محمّد (نیز چنین عنایتی داشته است»؟ علی (پاسخ داد: «همین‌گونه بوده است و خداوند به محمّد (عنایتی برتر از این ارزانی داشته است. خداوند عزّوجلّ در جنگ خندق، او را به‌وسیله‌ی باد بر دشمنانش پیروز ساخت؛ هنگامی‌که بادی را به‌سوی قریش و احزاب فرستاد که سنگ‌ریزه‌ها را در هوا پراکند و همچنین لشکریانی را فرستاد که آن‌ها را نمی‌دیدند. پس خداوند تبارک‌وتعالی با فرستادن هشت‌هزار فرشته، عنایت مضاعفی نسبت به محمّد (داشته است و او را بدین‌وسیله که باد قوم عاد، باد خشم و عذاب و باد محمّد (باد رحمت بود، بر هود (برتری داد. خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۹۰
الإحتجاج، ج۱، ص۲۱۲/ البرهان
۱۱
(احزاب/ ۹)

الصّادق ( قَالَ الصَّادِقُ (فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کَفَی اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ بِعَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (وَ قَتْلِهِ عَمْرَوبْنَ‌عَبْدِ وُدٍّ وَ قَدْ رَوَاهُ أَبُونُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ فِیمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (بِالْإِسْنَادِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُرَّهًَْ عَنْ عَبْدِ‌اللَّهِ وَ قَالَ جَمَاعَهًٌْ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ فِی قَوْلِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ (یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ لَمَّا عَرَفَ النَّبِیُّ (اجْتِمَاعَهُمْ حَفَرَ الْخَنْدَقَ بِمَشُورَهًِْ سَلْمَانَ (وَ أَمَرَ بِنُزُولِ الذَّرَارِیِّ وَ النِّسَاءِ فِی الْآکَامِ وَ کَانَتِ الْأَحْزَابُ عَلَی الْخَمْرِ وَ الْغِنَاءِ وَ الْمُسْلِمُونَ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ لِمَکَانِ عَمْرِوبْنِ‌عَبْدِ وُدٍّ الْعَامِرِیِّ الْمُلَقَّبِ بِعِمَادِ الْعَرَبِ وَ کَانَ فِی مِائَهًِْ نَاصِیَهًٍْ مِنَ الْمُلُوکِ وَ أَلْفِ مُفْرِعَهًٍْ مِنَ الصَّعَالِیکِ وَ هُوَ یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ فَقِیلَ فِی ذَلِکَ عَمْرُوبْنُ‌عَبْدِ وُدٍّ کَانَ أَوَّلَ فَارِسٍ جَزَعَ مِنَ الْمِدَادِ وَ کَانَ فَارِسُ یَلْیَلَ سُمِّیَ فَارِسَ یَلْیَلَ لِأَنَّهُ أَقْبَلَ فِی رَکْبٍ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی إِذَا کَانَ بِیَلْیَلَ وَ هُوَ وَادٍ عَرَضَتْ لَهُمْ بَنُوبَکْرٍ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ امْضُوا فَمَضَوْا وَ قَامَ فِی وُجُوهِ بَنِی‌بَکْرٍ حَتَّی مَنَعَهُمْ مِنْ أَنْ یَصِلُوا إِلَیْهِ وَ کَانَ الْخَنْدَقُ الْمِدَادَ قَالَ وَ لَمَّا انْتَدَبَ عَمْرٌو لِلْبَرَازِ جَعَلَ یَقُولُ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ وَ الْمُسْلِمُونَ یَتَجَاوَزُونَ عَنْهُ فَرَکَزَ رُمْحَهُ عَلَی خَیْمَهًِْ النَّبِیِّ (وَ قَالَ ابْرُزْ یَا مُحَمَّدُ (فَقَالَ (مَنْ یَقُومُ إِلَی مُبَارَزَتِهِ فَلَهُ الْإِمَامَهًُْ بَعْدِی فَنَکَلَ النَّاسُ عَنْهُ قَالَ حُذَیْفَهًُْ قَالَ النَّبِیّ (ادْنُ مِنِّی یَا عَلِیُّ (فَنَزَعَ عِمَامَتَهُ السَّحَابَ مِنْ رَأْسِهِ وَ عَمَّمَهُ بِهَا تِسْعَهًَْ أَکْوَارٍ وَ أَعْطَاهُ سَیْفَهُ وَ قَالَ امْضِ لِشَأْنِکَ.

امام صادق ( امام صادق (در تفسیر آیه‌ی شریفه‌ی خداوند [در این میدان]، مؤمنان را از جنگ بی‌نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد]. (احزاب/۲۵) فرمود: یعنی به‌وسیله‌ی علی‌بن‌ابی‌طالب (و کشتن عمربن‌عبد ودّ. و ابو نعیم اصفهانی در آنچه که در مورد امیرالمؤمنین (نازل شده این روایت را با استناد به سفیان ثوری از مردی از مُرّهًْ از عبدالله روایت کرده است. و گروهی از مفسران گفتند آیه: اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ در جنگ احزاب در مورد علی (نازل شده است. وقتی که پیامبر (از اجتماع مشرکان باخبر شد با مشورت سلمان (خندق حفر کردند و دستور داد تا کودکان و زنان در پناهگاهها بروند و احزاب (مشرک) مشغول شراب و آواز بودند. مسلمانان میخکوب شده بودند و آن به خاطر جایگاه عمروبن‌عبد ودّ عامری ملقب به عماد العرب بود. او در شمار صد بزرگ ملوک و هزار دلاور صعالیک بود. عمرو برابر با هزار جنگجو بود و در این باره گفته میشد: «عمروبن‌عبد ودّ اوّلین جنگجویی بود که از خندق گذشت و او جنگجوی یَلیَل بود، علت این نامگذاری این است که وقتی همراه سوارانی از قریش آمد و به یلیل رسید و آن وادیای است بنی بکر بر سر راه آن‌ها وارد شدند، به یارانش گفت: بروید، رفتند و مقابل بنی بکر ایستاد و مانع شد که به آنها برسند، و خندق بود. گفت: «وقتی عمرو برای مبارزه داوطلب شد، میگفت: «آیا مبارزی هست»؟ و مسلمانان از او دوری میکردند. نیزهاش را به‌سوی خیمه پیامبر (پرتاب کرد و گفت: «ای محمّد (بیرون بیا». پیامبر (فرمود: «هرکس به مبارزه با او رود بعد از من امامت برای اوست». مردم از آن عقب نشستند. حذیفه گفت: «پیامبر (فرمود: «به من نزدیک شو ای علی (سپس عمامه‌ی بلند خود را از سر برداشت و نُه دور، به دور سرش پیچید و شمشیرش را به او داد و فرمود: به دنبال کار خودت برو».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۹۰
بحار الأنوار، ج۴۱، ص۸۷
۱۲
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (یَنْقُلُ مَعَنَا التُّرَابَ یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ قَدْ وَارَی التُّرَابُ بَیَاضَ بَطْنِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: لَاهُمَ لَوْلَا أَنْتَ لَمَا اهْتَدَیْنَا وَ لَا تَصَدَّقْنَا وَ لَا صَلَّیْنَا فَأَنْزِلَنْ سَکِینَهًًْ عَلَیْنَا وَ ثَبِّتِ الْأَقْدَامَ إِنْ لَاقَیْنَا إِنَّ الْأُولَی قَدْ بَغَوْا عَلَیْنَا إِذَا أَرَادُوا فِتْنَهًًْ أَبَیْنَا یَرفَعُ بِهَا صَوتَهُ.

پیامبر ( براءبن‌عازب گوید: رسول خدا (با ما در روز خندق زمین را حفر می‌کرد و خاک را بر پشت خویش حمل می‌نمود و می‌فرمود: «خدایا اگر هدایت تو نبود ما هدایت نمی‌شدیم صدقه نمی‌دادیم و اقامه‌ی نماز نمی‌کردیم. پس خداوندا! آرامش خویش را بر ما نازل کن و ما را ثابت قدم قرار ده. این گروه بر ما ظلم نمودند و چون اراده‌ی فتنه برعلیه ما نمودند ما امتناع نمودیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۹۰
بحار الأنوار، ج۲۰، ص۱۹۹
۱۳
(احزاب/ ۹)

أمیرالمؤمنین ( فِی خَبَرِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (عَنْ خِصَالِ الْأَوْصِیَاءِ فَقَالَ (فِیمَا قَالَ وَ أَمَّا الْخَامِسَهًُْ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَ قُرَیْشاً وَ الْعَرَبَ تَجَمَّعَتْ وَ عَقَدَتْ بَیْنَهَا عَقْداً وَ مِیثَاقاً لَا تَرْجِعُ مِنْ وَجْهِهَا حَتَّی تَقْتُلَ رَسُولَ اللَّهِ (وَ تَقْتُلَنَا مَعَهُ مَعَاشِرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ أَقْبَلَتْ بِحَدِّهَا وَ حَدِیدِهَا حَتَّی أَنَاخَتْ عَلَیْنَا بِالْمَدِینَهًِْ وَاثِقَهًًْ بِأَنْفُسِهَا فِیمَا تَوَجَّهَتْ لَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ (فَأَنْبَأَهُ بِذَلِکَ فَخَنْدَقَ عَلَی نَفْسِهِ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَدِمَتْ قُرَیْشٌ فَأَقَامَتْ عَلَی الْخَنْدَقِ مُحَاصِرَهًًْ لَنَا تَرَی فِی أَنْفُسِهَا الْقُوَّهًَْ وَ فِینَا الضَّعْفَ تُرْعِدُ وَ تُبْرِقُ وَ رَسُولُ اللَّهِ (یَدْعُوهَا إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ یُنَاشِدُهَا بِالْقَرَابَهًِْ وَ الرَّحِمِ فَتَأْبَی وَ لَا یَزِیدُهَا ذَلِکَ إِلَّا عُتُوّاً وَ فَارِسُهَا وَ فَارِسُ الْعَرَبِ یَوْمَئِذٍ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ یَهْدِرُ کَالْبَعِیرِ الْمُغْتَلِمِ یَدْعُو إِلَی الْبِرَازِ وَ یَرْتَجِزُ وَ یَخْطِرُ بِرُمْحِهِ مَرَّهًًْ وَ بِسَیْفِهِ مَرَّهًًْ لَا یُقْدِمُ عَلَیْهِ مُقْدِمٌ وَ لَا یَطْمَعُ فِیهِ طَامِعٌ لَا حَمِیَّهًٌْ تُهَیِّجُهُ وَ لَا بَصِیرَهًٌْ تُشَجِّعُهُ فَأَنْهَضَنِی إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ (وَ عَمَّمَنِی بِیَدِهِ وَ أَعْطَانِی سَیْفَهُ هَذَا وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی ذِی الْفَقَارِ فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ وَ نِسَاءُ أَهْلِ الْمَدِینَهًِْ بَوَاکِی إِشْفَاقاً عَلَیَّ مِنِ ابْنِ عَبْدِ وُدٍّ فَقَتَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِیَدِی وَ الْعَرَبُ لَا تَعُدُّ لَهَا فَارِساً غَیْرَهُ وَ ضَرَبَنِی هَذِهِ الضَّرْبَهًَْ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی هَامَتِهِ فَهَزَمَ اللَّهُ قُرَیْشاً وَ الْعَرَبَ بِذَلِکَ وَ بِمَا کَانَ مِنِّی فِیهِمْ مِنَ النِّکَایَهًِْ ثُمَّ الْتَفَتَ (إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین (.

امام علی ( در روایت است که شخص یهودی از امام علی (در مورد خصوصیات پیامبران سؤال کرد. امام (فرمود: ای برادر یهودی! پنجمین مورد آن این است که قریش و احزابِ عرب گرد هم آمدند و میان یکدیگر عهد و پیمان بستند که از یکدیگر جدا نشوند تا آنکه رسول خدا (را به قتل برسانند و به همراه پیامبر (ما یعنی فرزندان عبدالمطّلب را نیز بکشند. سپس با ساز و برگ خود روی آوردند تا آنکه در کنار مدینه اردو زدند و به پیروزی خود اطمینان داشتند. دراین‌هنگام جبرئیل بر پیامبر (نازل شد و حضرت را از قصد قریش باخبر ساخت و سپس پیامبر (برای خود و یاران خود از مهاجرین و انصار خندقی کند. قریش آمد و در پشت خندق، ما را به محاصره در آورد و خود را مقتدر و ما را ناتوان فرض می‌کرد و بسان رعد و برق می‌غرّید و رسول خدا (نسبت به امر قریش، نزد خداوند دعا فرمود و قریش را به حقّ خویشاوندی و قرابت سوگند داد؛ امّا قریش ابا کردند و تنها بر سرکشی آنان افزوده شد و دلاور آن‌ها در آن روز، دلاور عرب، عمروبن‌عبد ودّ بود و به مانند شتر خشمگین نعره می‌کشید و مبارز می‌طلبید و رجز می‌خواند و گاهی نیزه و گاهی شمشیر خود را می‌چرخاند و هیچ‌کس برای پیکار با او مبادرت نمی‌ورزید و هیچ‌کس میل پیکار با او را نداشت و هیچ تعصّبی، او را بر نمیآشفت (کسی را علیه او نمی‌آشفت) و هیچ بصیرتی در او شوق ایجاد نمی‌کرد. رسول خدا (مرا بلند کرد و با دستان خود، به سر من عمامه بست و این شمشیر خود را به من داد [علی (با دست خود به ذوالفقار اشاره می‌کرد]. پس من به‌سوی عمرو رفتم، درحالی‌که زنان مدینه با چشمانی گریان، به خاطر من در برابر عمروبن‌عبد ودّ دلواپس و نگران بودند. پس خداوند عزّوجلّ او را به دست من، به قتل رساند. این درحالی بود که عرب، تنها او را دلاور خود می‌دانست و او این ضربه را به من زد [علی (با دست خود به فرق سر خود اشاره می‌کرد] سپس خداوند، قریش و عرب را با کشته‌شدن عمرو و زخم و آسیبی که من به آن‌ها رسانده بودم، شکست داد. سپس علی (رو به اصحاب خود کرده و فرمود: «آیا این‌گونه نیست»؟ آن‌ها پاسخ دادند: «آری، ای امیرالمؤمنین (»!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۹۲
الخصال، ج۲۰، ص۲۴۳
۱۴
(احزاب/ ۹)

الرّسول ( عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ (عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (یَوْمَ الْأَحْزَابِ اللَّهُمَ إِنَّکَ أَخَذْتَ مِنِّی عُبَیْدَهًَْ‌بْنَ‌الْحَارِثِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ حَمْزَهًَْ بْنَ عَبْدِ‌الْمُطَّلِبِ یَوْمَ أُحُدٍ وَ هَذَا أَخِی عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِین.

پیامبر ( امام باقر (از پدرانش نقل می‌کند که رسول خدا (در روز احزاب فرمود: «بار خدایا تو در روز بدر عبیدهًْ‌بن‌حرث را از من گرفتی و در روز احد حمزهًْ‌بن‌عبدالمطلب (را و این برادرم علیّ‌بن‌ابی‌طالب (است، پروردگارا مرا تنها نگذار و تو بهترین وارثانی. (انبیاء/۸۹)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۹۲
بحار الأنوار، ج۲۰، ص۲۱۵
۱۵
(احزاب/ ۹)

أمیرالمؤمنین ( عَنْ عَلِیٍّ (قَالَ: کُنَّا مَعَ النَّبِیِّ (فِی حَفْرِ الْخَنْدَقِ إِذْ جَاءَتْهُ فَاطِمَهًُْ (وَ مَعَهَا کَسِیرَهًٌْ مِنْ خُبْزٍ فَدَفَعَتْهَا إِلَی النَّبِیِّ (فَقَالَ النَّبِیُّ (مَا هَذِهِ الْکَسِیرَهًُْ قَالَتْ قُرْصاً خَبَزْتُهُ لِلْحَسَنِ (وَ الْحُسَیْنِ (جِئْتُکَ مِنْهُ بِهَذِهِ الْکَسِیرَهًِْ فَقَالَ النَّبِیُّ (أَمَا إِنَّهُ أَوَّلُ طَعَامٍ دَخَلَ فَمَ أَبِیکَ مُنْذُ ثَلَاثٍ.

امام علی ( حضرت علی (فرمود: در کندن خندق همراه با پیامبر (بودیم، فاطمه (آمد و پاره‌ی نانی با خود داشت و آن را به پیامبر (داد. پیامبر گفت: «این چیست»؟ گفت: «نانی است که برای حسن و حسین (می‌پختم و پاره‌ای از آن را برای شما آوردم». پیامبر (گفت: «نخستین طعامی است که در ظرف این سه روز وارد دهان پدرت می‌شود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۹۲
بحار الأنوار، ج۲۰، ص۲۴۵
۱۶
(احزاب/ ۹)

أمیرالمؤمنین ( عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ لَمَّا قَتَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (عَمْراً أَقْبَلَ نَحْوَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ وَجْهُهُ یَتَهَلَّلُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ هَلَّا سَلَبْتَهُ یَا عَلِیُ دِرْعَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ تَکُونُ لِلْعَرَبِ دِرْعٌ مِثْلُهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (إِنِّی اسْتَحَیْتُ أَنْ أَکْشِفَ عَنْ سَوْأَهًِْ ابْنِ عَمِّی.

امام علی ( محمّدبن‌اسحاق گوید: وقتی علی (عمروبن‌عبد ودّ را کشت با روی شکفته به‌سوی رسول خدا (آمد، عمربن‌خطاب گفت: «ای علی (چرا زره او را که در میان عرب مانند آن نیست از تنش بیرون نیاوردی»؟ أمیرالمؤمنین (فرمود: «من شرم کردم از اینکه عورت پسر عمویم را مکشوف نمایم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۹۴
الإرشاد، ج۱، ص۱۰۴
بیشتر