آیه وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا [16]
و مريم را در اين كتاب ياد كن، آن هنگام كه از خانواده‌اش در ناحيه‌ی شرقى [بيت‌المقدس] كناره گرفت.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا قَالَ: خَرَجَتْ إِلَی النَّخْلَهًِْ الْیَابِسَهًِْ فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً .قَالَ فِی مِحْرَابِهَا: فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا یَعْنِی جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا قالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا فَقَالَ لَهَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلاماً زَکِیًّا فَأَنْکَرَتْ ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ فِی الْعَادَهًِْ أَنْ تَحْمِلَ الْمَرْأَهًُْ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ فَقَالَتْ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا وَ لَمْ یَعْلَمْ جَبْرَئِیلُ أَیْضاً کَیْفِیَّهًَْ الْقُدْرَهًِْ فَقَالَ لَهَا کَذلِکِ قالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آیَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَّا وَ کانَ أَمْراً مَقْضِیًّا قَالَ: فَنَفَخَ فِی جَیْبِهَا فَحَمَلَتْ بِعِیسَی (علیه السلام) بِاللَّیْلِ فَوَضَعَتْهُ بِالْغَدَاهًِْ وَ کَانَ حَمْلُهَا تِسْعَ سَاعَاتٍ جَعَلَ اللَّهُ الشُّهُورَ لَهَا سَاعَاتٍ ثُمَّ نَادَاهَا جَبْرَئِیلُ وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِِ أَیْ هُزِّی النَّخْلَهًَْ الْیَابِسَهًَْ فَهَزَّتْ وَ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمَ سُوقا}سُوقٌ{فَاسْتَقْبَلَهَا الْحَاکَهًُْ وَ کَانَتِ الْحِیَاکَهًُْ أَنْبَلَ صِنَاعَهًٍْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ فَأَقْبَلُوا عَلَی بِغَالٍ شُهْبٍ فَقَالَتْ: لَهُمْ مَرْیَمُ (سلام الله علیها)أَیْنَ النَّخْلَهًُْ الْیَابِسَهًُْ فَاسْتَهْزَءُوا بِهَا وَ زَجَرُوهَا فَقَالَتْ لَهُمْ جَعَلَ اللَّهُ کَسْبَکُمْ نَزْراً وَ جَعَلَکُمْ فِی النَّاسِ عَاراً ثُمَّ اسْتَقْبَلَهَا قَوْمٌ مِنَ التُّجَّارِ فَدَلُّوهَا عَلَی النَّخْلَهًِْ الْیَابِسَهًِْ فَقَالَتْ لَهُمْ جَعَلَ اللَّهُ الْبَرَکَهًَْ فِی کَسْبِکُمْ وَ أَحْوَجَ النَّاسَ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا بَلَغَتِ النَّخْلَهًَْ أَخَذَهَا الْمَخَاضُ فَوَضَعَتْ بِعِیسَی (علیه السلام) فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَیْهِ قَالَتْ یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا مَا ذَا أَقُولُ لِخَالِی وَ مَا ذَا أَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَنَادَاهَا عِیسَی (علیه السلام) مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا أَیْ نَهَراً وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ أَیْ حَرِّکِی النَّخْلَهًَْ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا أَیْ طَیِّباً وَ کَانَتِ النَّخْلَهًُْ قَدْ یَبِسَتْ مُنْذُ دَهْرٍ طَوِیلٍ فَمَدَّتْ یَدَهَا إِلَی النَّخْلَهًِْ فَأَوْرَقَتْ وَ أَثْمَرَتْ وَ سَقَطَ عَلَیْهَا الرُّطَبُ الطَّرِیُّ وَ طَابَتْ نَفْسُهَا فَقَالَ لَهَا عِیسَی قَمِّطِینِی وَ سَوِّینِی ثُمَّ افْعَلِی کَذَا وَ کَذَا فَقَمَّطَتْهُ وَ سَوَّتْهُ وَ قَالَ لَهَا عِیسَی (علیه السلام) فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْناً فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً وَ صَمْتاً کَذَا نَزَلَتْ فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا فَفَقَدُوهَا فِی الْمِحْرَابِ فَخَرَجُوا فِی طَلَبِهَا وَ خَرَجَ خَالُهَا زَکَرِیَّا (علیه السلام) فَأَقْبَلَتْ وَ هُوَ فِی صَدْرِهَا وَ أَقْبَلْنَ مُؤْمِنَاتُ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَبْزُقْنَ فِی وَجْهِهَا فَلَمْ تُکَلِّمْهُنَّ حَتَّی دَخَلَتْ فِی مِحْرَابِهَا فَجَاءَ إِلَیْهَا بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ زَکَرِیَّا (علیه السلام) فَقَالُوا لَهَا یا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیًّا یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا وَ مَعْنَی قَوْلِهِمْ یَا أُخْتَ هَارُونَ أَنَّ هَارُونَ کَانَ رَجُلًا فَاسِقاً زَانِیاً فَشَبَّهُوهَا بِهِ مِنْ أَیْنَ هَذَا الْبَلَاءُ الَّذِی جِئْتِ بِهِ وَ الْعَارُ الَّذِی أَلْزَمْتِهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَشَارَتْ إِلَی عِیسَی (علیه السلام) فِی الْمَهْدِ فَقَالُوا لَهَا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا فَأَنْطَقَ اللَّهُ عِیسَی (علیه السلام) فَقَالَ إِنِّی عَبْدُ اللهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا وَ بَرًّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّاراً شَقِیًّا وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا ذلِکَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِی فِیهِ یَمْتَرُونَ أَیْ یَتَخَاصَمُونَ فَقَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ قَالَ زَکَاهًُْ الرُّءُوسِ لِأَنَّ کُلَّ النَّاسِ لَیْسَتْ لَهُمْ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا الْفِطْرَهًُْ عَلَی الْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ وَ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیر.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ مَرْیَمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَکَانًا شَرْقِیًّا؛ مریم (به‌سمت درخت خرمای خشکی رفت. و فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا؛ و او در محرابش بود. فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا؛ یعنی جبرئیل را به‌سوی او فرستادیم. و فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِیًّا* قَالَتْ إِنِّی أعُوذُ بِالرَّحْمَن مِنکَ إِن کُنتَ تَقِیًّا؛ اگر از جمله کسانی هستی که از خداوند می ترسی. جبرئیل به او گفت: إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلَامًا زَکِیًّا؛ امّا مراد از «تَقِیًّا» این است که مریم (حرفش را باور نکرد، چرا که معمولاً این چنین بود که زن نمی توانست بدون مرد باردار شود، و گفت: أَنَّی یَکُونُ لِی غُلَامٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَلَمْ أَکُ بَغِیًّا؛ و جبرئیل نیز چگونگی قدرت انجام این کار را نمی‌دانست و به مریم (گفت: کَذَلِکِ قَالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آیَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِّنَّا وَکَانَ أَمْرًا مَّقْضِیًّا؛ جبرئیل در گریبان مریم (دمید و او در شب به عیسی (باردار شد و صبح روز بعد او را زایید و بارداری او نه ساعت از روز به طول انجامید و خداوند ماه ها را به‌اندازه‌ی ساعت هایی برایش قرار داد. سپس جبرئیل مریم (را صدا زد. و هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ؛ یعنی درخت خرمای خشک را تکان بده، و او نیز آن را تکان داد، و آن روز [روز برپای] بازار بود و به‌همین خاطر چند بافنده با او روبرو شدند و بافندگی در آن زمان شریف ترین صنعت بود و آن‌ها بر روی قاطرهایی اشهب به‌سمت او آمدند و مریم (به آن‌ها گفت: «درخت خرمای خشک کجاست»؟ آنان او را مسخره کردند و از خود راندند و او به آن‌ها گفت: «خداوند درآمدتان را اندک گرداند و شما را در میان مردم مایه‌ی ننگ قرار دهد». سپس گروهی از تاجران نزد او آمدند و درخت خرمای خشک را به او نشان دادند و او به آن‌ها گفت: «خداوند به درآمدتان برکت دهد و مردم را نیازمند شما سازد». هنگامی‌که او به درخت خرما رسید، او را درد زایمان در برگرفت و عیسی (را وضع حمل نمود و هنگامی‌که به او نگاه کرد، گفت: یَا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَکُنتُ نَسْیًا مَّنسِیًّا به دایی ام چه بگویم و جواب بنی‌اسرائیل را چه بدهم؟ فَنَادَاهَا؛ یعنی عیسی (او را صدا زد. مِن تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا؛ یعنی نهری را قرار داد. وَهُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ؛ یعنی آن را تکان بده. تُسَاقِطْ عَلَیْکِ رُطَبًا جَنِیًّا؛ یعنی خرمایی پاک بر تو فرو خواهد ریخت. درخت خرما برای مدّت زمانی طولانی خشک شده بود. مریم (دستش را به‌سمت درخت دراز کرد و آن برگ و میوه داد و خرمای تازه را برایش فروریخت و او خوشحال شد. سپس عیسی (به مریم (گفت: «مرا قنداق کن و مرتّب نما». مریم (او را قنداق کرد و مرتّب نمود و عیسی (به او گفت: فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْنًا فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا و صمتاً؛ و آیه این چنین نازل شده است فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنسِیًّا؛ سپس آن‌ها مریم (را در محراب نیافتند و به‌دنبال او به راه افتادند و دایی اش زکریّا (نیز خارج شد، او به راه افتاد درحالی‌که عیسی (در آغوش مریم (بود. پس زنان مؤمن بنی‌اسرائیل شروع به پرتاب آب دهان خود به سمت او کردند و مریم (با آنان صحبت نکرد تا زمانی‌که وارد محراب شد و بنی‌اسرائیل و زکریّا (نزد او آمدند و به او گفتند: یَا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئًا فَرِیًّا؛ یعنی گناه بزرگی را مرتکب شدی. یَا أُخْتَ هَارُونَ مَا کَانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَمَا کَانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا؛ و معنی سخن آنان یَا أُخْتَ هَارُونَ؛ این است که هارون، انسان فاسق و زناکاری بود، لذا مریم (را به او تشبیه کردند که این مصیبتی که با خود آوردی و ننگی که دامن گیر بنی‌اسرائیل کردی، از کجا آمده است؟ و سپس مریم (به عیسی (که در گهواره بود، اشاره کرد، و آن‌ها به او گفتند: کَیْفَ نُکَلِّمُ مَن کَانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا؛ سپس خداوند، عیسی‌بن‌مریم (را به سخن آورد و او گفت: إِنِّی عَبْدُ اللهِ آتَانِیَ الْکِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیًّا * وَجَعَلَنِی مُبَارَکًا أَیْنَ مَا کُنتُ وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ مَادُمْتُ حَیًّا * وَبَرًّا بِوَالِدَتِی وَلَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّارًا شَقِیًّا* وَالسَّلَامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدتُّ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا* ذَلِکَ عِیسَی‌ابْنُ‌مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِی فِیهِ یَمْتَرُونَ؛ و کلمه‌ی یَمْتَرُونَ یعنی جدال می‌کنید. و امام صادق (در مورد آیه‌ی وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ؛ فرمود: «منظور از آن زکات رؤوس (فطر) است، چرا که همه‌ی مردم از مال و ثروت برخوردار نیستند، و پرداخت فطریه بر فقیر و غنی و کوچک و بزرگ واجب است».
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ یَعْقُوبَ‌بْنِ‌جَعْفَرِ‌بْنِ‌إِبْرَاهِیمَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی‌الْحَسَنِ مُوسَی (علیه السلام) إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ نَصْرَانِی ... فَقَالَ لَهُ أَبُوإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) أُعَجِّلُکَ أَیْضاً خَبَراً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا قَلِیلٌ مِمَّنْ قَرَأَ الْکُتُبَ أَخْبِرْنِی مَا اسْمُ أُمِّ مَرْیَمَ وَ أَیُّ یَوْمٍ نُفِخَتْ فِیهِ مَرْیَمُ (سلام الله علیها) وَ لِکَمْ مِنْ سَاعَهًٍْ مِنَ النَّهَارِ وَ أَیُّ یَوْمٍ وَضَعَتْ مَرْیَمُ (سلام الله علیها) فِیهِ عِیسَی (علیه السلام) وَ لِکَمْ مِنْ سَاعَهًٍْ مِنَ النَّهَارِ فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ لَا أَدْرِی فَقَالَ أَبُوإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) أَمَّا أُمُّ مَرْیَمَ فَاسْمُهَا مَرْثَا وَ هِیَ وَهِیبَهًُْ بِالْعَرَبِیَّهًِْ وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی حَمَلَتْ فِیهِ مَرْیَمُ (سلام الله علیها) فَهُوَ یَوْمُ الْجُمُعَهًِْ لِلزَّوَالِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی هَبَطَ فِیهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ وَ لَیْسَ لِلْمُسْلِمِینَ عِیدٌ کَانَ أَوْلَی مِنْهُ عَظَّمَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ عَظَّمَهُ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) فَأَمَرَ أَنْ یَجْعَلَهُ عِیداً فَهُوَ یَوْمُ الْجُمُعَهًِْ وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی وَلَدَتْ فِیهِ مَرْیَمُ (سلام الله علیها) فَهُوَ یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ لِأَرْبَعِ سَاعَاتٍ وَ نِصْفٍ مِنَ النَّهَارِ وَ النَّهَرُ الَّذِی وَلَدَتْ عَلَیْهِ مَرْیَمُ (سلام الله علیها) عِیسَی (علیه السلام) هَلْ تَعْرِفُهُ قَالَ لَا قَالَ هُوَ الْفُرَاتُ وَ عَلَیْهِ شَجَرُ النَّخْلِ وَ الْکَرْمِ وَ لَیْسَ یُسَاوَی بِالْفُرَاتِ شَیْءٌ لِلْکُرُومِ وَ النَّخِیلِ فَأَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی حَجَبَتْ فِیهِ لِسَانَهَا وَ نَادَی قَیْدُوسُ وُلْدَهُ وَ أَشْیَاعَهُ فَأَعَانُوهُ وَ أَخْرَجُوا آلَ عِمْرَانَ لِیَنْظُرُوا إِلَی مَرْیَمَ (سلام الله علیها) فَقَالُوا لَهَا مَا قَصَّ اللَّهُ عَلَیْکَ فِی کِتَابِهِ وَ عَلَیْنَا فِی کِتَابِهِ فَهَلْ فَهِمْتَهُ قَالَ نَعَمْ وَ قَرَأْتُهُ الْیَوْمَ الْأَحْدَث.
امام کاظم ( یعقوب‌بن‌جعفربن‌ابراهیم گوید: نزد امام کاظم (بودم که مردی مسیحی خدمت ایشان آمد... امام (به او فرمود: «اکنون برایت چیزی را توضیح می‌دهم که جز عدّه‌ی کمی از کسانی که به کتاب‌های آسمانی واردند می‌دانند. بگو ببینم اسم مادر مریم (چه بود و در کدام روز مریم در او دمیده شد چه ساعتی از روز بود و کدام روز مریم (عیسی (را زایید در چه ساعتی از روز»؟ نصرانی عرض کرد: «نمی‌دانم». فرمود: «نام مادر مریم (مرثا بود که به عربی وهیبه می‌شود، روزی که مریم (حامله شد ظهر جمعه بود همان روزی که روح الأمین در آن روز فرود آمد مسلمانان عیدی بزرگتر از آن ندارند خداوند آن روز را بزرگ داشته و حضرت محمّد (نیز به آن روز اهمیّت داده دستور داده آن را عید خود قرار دهند آن روز جمعه است. روزی که مریم (متولّد شد روز سه‌شنبه بود چهار ساعت و نیم از روز گذشته بود». بگو ببینم نهری که مریم (عیسی (را کنار آن زایید می‌شناسی؟ عرض کرد: «نه». فرمود: «فرات است که اطراف آن درخت خرما و انگور فراوان است، هیچ جا به اندازه‌ی آنجا دارای خرما و انگور نیست. امّا روزی که زبان مریم (بسته شد و قیدوس فرزندان و همکاران خود را جمع کرد و قبیله عمران را گرد آورد تا مریم (را مشاهده کنند به او نسبت‌هایی دادند که خداوند در کتاب خود برای تو و در قرآن کریم برای ما توضیح داده آن را خوانده‌ای»؟ گفت: «آری همین امروز آن را می‌خواندم».
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- اتَّخَذَتِ النَّصَارَی الْمَشْرِقَ قِبْلَهًًْ لِقَوْلِهِ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا فَاتَّخَذُوا مِیلَادَ عِیسَی (علیه السلام) قِبْلَهًًْ.
ابن‌عبّاس ( مسیحیان مشرق را قبله‌ی قرار دادند؛ به خاطر سخن خداوند: وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا؛ پس محلّ ولادت عیسی (را قبله قرار دادند.