آیه وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً [115]
و پیش از این، از آدم پیمان [اطاعت] گرفته بودیم؛ امّا او فراموش کرد؛ و عزم استوارى براى او نیافتیم.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ جَابِر عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ عَهِدْنَا إِلَیْهِ فِی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ الْأَئِمَّهًِْ (مِنْ بَعْدِهِ فَتَرَکَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَزْمٌ أَنَّهُمْ هَکَذَا وَ إِنَّمَا سُمِّیَ أُولُو الْعَزْمِ أُوْلِی الْعَزْمِ لِأَنَّهُ عَهِدَ إِلَیْهِمْ فِی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْمَهْدِیِّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وَ سِیرَتِهِ وَ أَجْمَعَ عَزْمُهُمْ عَلَی أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ الْإِقْرَارِ بِهِ.
امام باقر ( جابر از امام باقر (در مورد آیه: وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا روایت می‌کند که ایشان فرمود: «ما در مورد محمّد (و ائمّه (بعد از او با آدم پیمان بستیم، امّا او آن پیمان را ترک کرد در مورد اینکه ایشان چنین هستند، عزمی استوار نداشت و پیامبران اولواالعزم بدین‌خاطر اولوالعزم نامیده شده‌اند که خداوند با آنان در مورد محمّد (و اوصیاء بعد از او و مهدی (و سیرت او پیمان بست و آنان یقین حاصل کردند که این افراد، این چنین‌اند و بدان اذعان داشتند».
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَیْثُ خَلَقَ الْخَلْقَ خَلَقَ مَاءً عَذْباً وَ مَاءً مَالِحاً أُجَاجاً فَامْتَزَجَ الْمَاءَانِ فَأَخَذَ طِیناً مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَعَرَکَهُ عَرْکاً شَدِیداً فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ هُمْ کَالذَّرِّ یَدِبُّونَ إِلَی الْجَنَّهًِْ بِسَلَامٍ وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ إِلَی النَّارِ وَ لَا أُبَالِی ثُمَّ قَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ ثُمَّ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی النَّبِیِّینَ فَقَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ وَ أَنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) رَسُولِی وَ أَنَّ هَذَا عَلِیٌّ أمیرالمؤمنین (علیه السلام) قَالُوا بَلَی فَثَبَتَتْ لَهُمُ النُّبُوَّهًُْ وَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی أُولِی الْعَزْمِ أَنَّنِی رَبُّکُمْ وَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) رَسُولِی وَ عَلِیٌّ أمیرالمؤمنین (علیه السلام) وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ وُلَاهًُْ أَمْرِی وَ خُزَّانُ عِلْمِی (علیه السلام) وَ أَنَّ الْمَهْدِیَّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) أَنْتَصِرُ بِهِ لِدِینِی وَ أُظْهِرُ بِهِ دَوْلَتِی وَ أَنْتَقِمُ بِهِ مِنْ أَعْدَائِی وَ أُعْبَدُ بِهِ طَوْعاً وَ کَرْهاً قَالُوا أَقْرَرْنَا یَا رَبِّ وَ شَهِدْنَا وَ لَمْ یَجْحَدْ آدم (علیه السلام) وَ لَمْ یُقِرَّ فَثَبَتَتِ الْعَزِیمَهًُْ لِهَؤُلَاءِ الْخَمْسَهًِْ فِی الْمَهْدِیِّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وَ لَمْ یَکُنْ لآدم (علیه السلام) عَزْمٌ عَلَی الْإِقْرَارِ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ إِنَّمَا هُوَ فَتَرَکَ ثُمَّ أَمَرَ نَاراً فَأُجِّجَتْ فَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ ادْخُلُوهَا فَهَابُوهَا وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ ادْخُلُوهَا فَدَخَلُوهَا فَکَانَتْ عَلَیْهِمْ بَرْداً وَ سَلَاماً فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ یَا رَبِّ أَقِلْنَا فَقَالَ قَدْ أَقَلْتُکُمُ اذْهَبُوا فَادْخُلُوا فَهَابُوهَا فَثَمَّ ثَبَتَتِ الطَّاعَهًُْ وَ الْوَلَایَهًُْ وَ الْمَعْصِیَهًُْ.
امام باقر ( حمران از حضرت باقر (نقل کرد که فرمود: «وقتی خداوند خلق را آفرید، آب گوارا و آب شور تندی را مخلوط کرد، خاکی از روی زمین گرفت، آن را سخت مالید و مخلوط کرد و در عالم ذرّ به اصحاب یمین گفت: «بدوید به طرف بهشت با سلام»! و به اصحاب شمال فرمود: «بدوید به جانب جهنّم، مرا باکی نیست»! بعد فرمود: مگر پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا ما گواهی می‌دهیم بر اینکه بگویید روز قیامت ما از این غافل بودیم. (اعراف/۱۷۲) سپس از پیامبران پیمان گرفت و فرمود: مگر پروردگار شما نیستم؟ سپس فرمود: «و اینکه محمّد (رسول خدا است و علی (امیرالمؤمنین است»؟ گفتند: «چرا. نبوّت برای آن‌ها ثابت شد و از انبیای اولوالعزم پیمان گرفت که من پروردگار شمایم و محمّد (رسول خدا و علی (امیرالمؤمنین و اوصیای پس از او، فرمانروایان و گنجینه علم من هستند و مهدی (ناصر دین من است و به وسیله‌ی او اظهار دینم را می‌کنم و خواه ناخواه با او از دشمنانم انتقام می‌گیرم و پرستش می شوم. گفتند: اقرار داریم و گواهیم. امّا آدم نه انکار کرد و نه اقرار. پس منصب اولوالعزم به این پنج نفر اختصاص یافت. آدم (درباره‌ی مهدی (عزمی بر اقرار نداشت و این آیه اشاره به همان است: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً، یعنی ترک کرد. سپس آتشی افروخت و به اصحاب شمال فرمود: «داخل آتش شوید»! آن‌ها ترسیدند. پس به اصحاب یمین فرمود: «داخل شوید»! آن‌ها داخل شدند و آتش برایشان سرد و سلامت شد. اصحاب شمال گفتند: «خدایا! اجازه بده ما هم داخل شویم». فرمود: «بروید و داخل شوید». باز ترسیدند. از آنجا بود که اطاعت و معصیت و ولایت ثابت شد».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ سَلَّامِ‌بْنِ‌الْمُسْتَنِیر عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمَّا قَالَ لآدم (علیه السلام) ادْخُلِ الْجَنَّهًَْ قَالَ لَهُ یَا آدم (علیه السلام) لَا تَقْرَبْ هَذِهِ الشَّجَرَهًَْ قَالَ وَ أَرَاهُ إِیَّاهَا فَقَالَ آدم (علیه السلام) لِرَبِّهِ کَیْفَ أَقْرَبُهَا وَ قَدْ نَهَیْتَنِی عَنْهَا أَنَا وَ زَوْجَتِی قَالَ فَقَالَ لَهُمَا لَا تَقْرَبَاهَا یَعْنِی لَا تَأْکُلَا مِنْهَا فَقَالَ آدم (علیه السلام) وَ زَوْجَتُهُ نَعَمْ یَا رَبَّنَا لَا نَقْرَبُهَا وَ لَا نَأْکُلُ مِنْهَا وَ لَمْ یَسْتَثْنِیَا فِی قَوْلِهِمَا نَعَمْ فَوَکَلَهُمَا اللَّهُ فِی ذَلِکَ إِلَی أَنْفُسِهِمَا وَ إِلَی ذِکْرِهِمَا.
امام باقر ( سلّام‌بن‌مستنیر نقل می‌کند: امام باقر (در تفسیر کلام خدا: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ فرمود: «هنگامی‌که خدا به آدم (فرمود که به بهشت برو، به او فرمود: «ای آدم (! نزدیک این درخت مشو»! و آن درخت را به وی نشان داد. آدم (به پروردگارش گفت: «چگونه نزدیکش شوم با اینکه مرا و همسرم را از آن نهی کردی»؟ به آن‌ها فرمود: «نزدیک آن نشوید»! آدم (و همسرش گفتند: «پروردگارا! بسیار خوب، نزدیکش نمی‌شویم و از آن نمی‌خوریم». و پس از «بسیار خوب» خود، «ان شاء الله» نگفت. و خدا آن‌ها را در این باره به خودشان و به یادآوریشان وانهاد».
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَهِدَ إِلَی آدم (علیه السلام) أَنْ لَا یَقْرَبَ هَذِهِ الشَّجَرَهًَْ فَلَمَّا بَلَغَ الْوَقْتُ الَّذِی کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنْ یَأْکُلَ مِنْهَا نَسِیَ فَأَکَلَ مِنْهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً فَلَمَّا أَکَلَ آدم (علیه السلام) مِنَ الشَّجَرَهًِْ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْض.
امام باقر ( همانا خداوند تبارک‌وتعالی با آدم (پیمان بست که به درخت نزدیک نشود، زمانی‌که آن موعدی که در علم خداوند مشخص شده بود که آدم (از میوه‌ی درخت می‌خورَد، فرا رسید، آدم (پیمانش را فراموش کرد و از آن خورد. منظور از آیه: وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا همین است. وقتی آدم (از درخت ممنوع خورد به زمین فرود آمد.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ قَولُهُ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ فِیمَا نَهَاهُ عَنهُ أَکلَ الشَّجَرَهًِْ..
علیّ‌ّّّّبن‌ابراهیم ( وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً؛ از چیزهایی‌که خدا او را از آن نهی کرده بود، خوردن گیاه بود.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- مَعْنَاهُ عَهِدَ اللَّهُ بِأَنْ أَمَرَهُ بِهِ وَ وَصَّاهُ وَ نَسِیَ أَیْ تَرَکَ.
ابن‌عبّاس ( معنای آیه: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً؛ این است که خدای متعال [با آدم (] عهد کرد یعنی به او امر و وصیّت کرد ولی آدم (توجّه نکرد.
الصّادقین (علیها السلام)- عَنْ جَمِیلِ‌بْنِ‌دَرَّاجٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا (علیها السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ کَیْفَ أَخَذَ اللَّهُ آدَمَ (علیه السلام) بِالنِّسْیَانِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمْ یَنْسَ وَ کَیْفَ یَنْسَی وَ هُوَ یَذْکُرُهُ وَ یَقُولُ لَهُ إِبْلِیسُ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ.
امام باقر (و امام صادق ( جمیل‌بن‌درّاج از یکی از شیعیان نقل می‌کند: از امام (پرسیدم: «چگونه خدای متعال آدم (را به خاطر فراموشی مؤاخذه کرد»؟ امام (فرمود: «آدم (فراموش نکرد و چگونه آدم فراموش کند درحالی‌که نهی خدا را به یاد دارد و ابلیس به او می‌گوید: پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده مگر به خاطر اینکه [اگر از آن بخورید] فرشته خواهید شد، یا جاودانه [در بهشت] خواهید ماند!. (اعراف/۲۰).
الصّادق (علیه السلام)- سُمِّیَ الْإِنْسَانُ إِنْسَاناً لِأَنَّهُ یَنْسَی وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ.
امام صادق ( آدمی را انسان گفته‌اند برای اینکه فراموشکار است و خدای عزّوجلّ فرمود: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ.
الصّادق (علیه السلام)- الصِّدْقُ نُورٌ غَیْرُ مُتَشَعْشِعٍ إِلَّا فِی عَالَمِهِ کَالشَّمْسِ یَسْتَضِیءُ بِهَا کُلُّ شَیْءٍ یَغْشَاهُ مِنْ غَیْرِ نُقْصَانٍ یَقَعُ عَلَی مَعْنَاهَا وَ الصَّادِقُ حَقّاً هُوَ الَّذِی یُصَدِّقُ کُلَّ کَاذِبٍ بِحَقِیقَهًِْ صِدْقِ مَا لَدَیْهِ وَ هُوَ الْمَعْنَی الَّذِی لَا یَسْمَعُ مَعَهُ سِوَاهُ أَوْ ضِدُّهُ مِثْلُ آدم (علیه السلام) صَدَّقَ إِبْلِیسَ فِی کَذِبِهِ حِینَ أَقْسَمَ لَهُ کَاذِباً لِعَدَمِ مَاهِیَّهًِْ الْکَذِبِ فِی آدم (علیه السلام) قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً وَ لِأَنَّ إِبْلِیسَ أَبْدَعَ شَیْئاً کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَبْدَعَهُ وَ هُوَ غَیْرُ مَعْهُودٍ ظَاهِراً وَ بَاطِناً فَخَسِرَ هُوَ بِکَذِبِهِ عَلَی مَعْنًی لَمْ یَنْتَفِعْ بِهِ مِنْ صِدْقِ آدم (علیه السلام) عَلَی بَقَاءِ الْأَبَدِ وَ أَفَادَ آدم (علیه السلام) بِتَصْدِیقِهِ کَذِبَهُ بِشَهَادَهًِْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِنَفْیِ عَزْمِهِ عَمَّا یُضَادُّ عَهْدَهُ عَلَی الْحَقِیقَهًِْ عَلَی مَعْنًی لَمْ یَنْقُصْ مِنِ اصْطِفَائِهِ بِکَذِبِهِ شَیْئاً.
امام صادق ( راستگویی نوری است که فقط در عالم خود روشنایی ایجاد می‌کند؛ مانند آفتاب که همه‌ی اشیاء از روشنایی آن استفاده می‌کنند، و یکسان از آن بهره می‌برند، صادق واقعی کسی است که هر دروغگویی را راستگو می‌پندارد به خاطر صداقتی که خودش دارد؛ مانند آدم (که ابلیس به او دروغ گفت و خودش هم می‌دانست که دروغ می‌گوید درآن‌هنگام که به دروغ سوگند یاد کرد، و آدم (در ذاتش دروغ وجود نداشت ازاین‌جهت سخن او را قبول کرد از این‌رو خداوند هم در قرآن فرموده است: وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً. ابلیس نخستین کسی است که دروغ را ایجاد کرد و قبل از او دروغی وجود نداشت نه در ظاهر و نه در باطن، از این‌رو شیطان در دروغش زیان دید و از راستی و صداقت آدم (هرگز سودی برای او حاصل نشد، امّا آدم (چون دروغ او را راست پنداشت، خداوند بر صدق او گواهی داد و از مقام او کاسته نشد و کذب شیطان از او چیزی کسر نکرد.
الهادی (علیه السلام)- قَالَ مُوسَی‌بْنُ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الرِّضَا لَقِیتُ یَحْیَی‌بْنَ‌أَکْثَم ... فَجِئْتُ إِلَی أَخِی عَلِیِّ‌بْنِ‌مُحَمَّد (علیه السلام) ... جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ ابْنَ أَکْثَمَ کَتَبَ یَسْأَلُنِی عَنْ قَوْلِ اللَّه تَعَالَی فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ فَاشْتَهَتْ نَفْسُ آدم (علیه السلام) أَکْلَ الْبُرِّ فَأَکَلَ وَ أَطْعَمَ فَکَیْفَ عُوقِب فقال وَ أَمَّا الْجَنَّهًُْ فَإِنَّ فِیهَا مِنَ الْمَآکِلِ وَ الْمَشَارِبِ وَ الْمَلَاهِی مَا تَشْتَهِی الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَبَاحَ اللَّهُ ذَلِکَ کُلَّهُ لِآدم (علیه السلام) وَ الشَّجَرَهًُْ الَّتِی نَهَی اللَّهُ عَنْهَا آدم (علیه السلام) وَ زَوْجَتَهُ أَنْ یَأْکُلَا مِنْهَا شَجَرَهًُْ الْحَسَدِ عَهِدَ إِلَیْهِمَا أَنْ لَا یَنْظُرَا إِلَی مَنْ فَضَّلَ اللَّهُ عَلَی خَلَائِقِهِ بِعَیْنِ الْحَسَدِ فَنَسِیَ وَ نَظَرَ بِعَیْنِ الْحَسَدِ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْما.
امام هادی ( موسی‌بن‌محمّد گوید: یحیی‌بن‌اکثم را دیدم ... نزد امام هادی (رفته و عرض کردم: «فدایت شوم! یحیی‌بن‌اکثم از من چند سؤال کرده و نوشته که جوابش را بدهم. درباره‌ی این آیه: و در آن (بهشت) آنچه دل‌ها می‌خواهد و چشم‌ها از آن لذّت می‌برد موجود است. (زخرف/۷۱) پرسیده: پس [به استناد این آیه] آدم (نیز دلش هوای خوردن گندم را نمود و آن را خورد [و در آن است هر چه دل آرزو کند]، با این حال چگونه و چرا مجازات شد»؟! حضرت فرمود: «و امّا بهشت، بی‌شکّ تمام خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و سرگرمی‌هایی که دل بخواهد و دیده لذّت برد در آن هست، و خدا نیز تمام آن‌ها را برای آدم (روا داشته بود. و آن درختی که آدم (و همسرش را از آن نهی کرده بود درخت حسادت بود، و به آن دو سفارش فرمود که: بر افرادی که خداوند بر مخلوقات دیگر فضیلتی داده به دیده‌ی حسد ننگرند، ولی آدم از یاد برد و بدان به چشم حسادت نگریست و در او عزم و آهنگی استوار نیافت».