آیه أَمَّا السَّفينَةُ فَكانَتْ لِمَساكينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعيبَها وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفينَةٍ غَصْباً [79]
امّا آن كشتى براى گروهى از مستمندان بود كه با آن در دريا كار مى‌كردند؛ و من خواستم آن را معيوب كنم؛ [چرا كه] پشت‌سرشان پادشاهى [ستمگر] بود كه هر كشتى [سالمى] را به زور مى‌گرفت.
الصّادق ( عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌زُرَارَهًْ قَالَ لِی أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (اقْرَأْ مِنِّی عَلَی وَالِدِکَ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِنِّی أَعِیبُکَ دِفَاعاً مِنِّی عَنْکَ فَإِنَّ النَّاسَ وَ الْعَدُوَّ یُسَارِعُونَ إِلَی کُلِّ مَنْ قَرَّبْنَاهُ وَ حَمِدْنَا مَکَانَهُ لِإِدْخَالِ الْأَذَی فِیمَنْ نُحِبُّهُ وَ نُقَرِّبُهُ وَ یَذُمُّونَهُ لِمَحَبَّتِنَا لَهُ وَ قُرْبِهِ وَ دُنُوِّهِ مِنَّا وَ یَرَوْنَ إِدْخَالَ الْأَذَی عَلَیْهِ وَ قَتْلَهُ وَ یَحْمَدُونَ کُلَّ مَنْ عَیَّبْنَاهُ نَحْنُ وَ إِنْ یُحْمَدُ أَمْرُهُ فَإِنَّمَا أَعِیبُکَ لِأَنَّکَ رَجُلٌ اشْتَهَرْتَ بِنَا وَ بِمَیْلِکَ إِلَیْنَا وَ أَنْتَ فِی ذَلِکَ مَذْمُومٌ عِنْدَ النَّاسِ غَیْرُ مَحْمُودِ الْأَثَرِ بِمَوَدَّتِکَ لَنَا وَ لِمَیْلِکَ إِلَیْنَا فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَعِیبَکَ لِیَحْمَدُوا أَمْرَکَ فِی الدِّینِ بِعَیْبِکَ وَ نَقْصِکَ وَ یَکُونَ بِذَلِکَ مِنَّا دَفْعُ شَرِّهِمْ عَنْکَ یَقُولُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً هَذَا التَّنْزِیلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ صَالِحَهًٌْ لَا وَ اللَّهِ مَا عَابَهَا إِلَّا لِکَیْ‌تَسْلَمَ‌مِنَ‌الْمَلِکِ وَلَا تَعْطَبَ عَلَی یَدَیْهِ وَ لَقَدْ کَانَتْ صَالِحَهًًْ لَیْسَ لِلْعَیْبِ فِیهَا مَسَاغ.
امام صادق (علیه السلام)- عبدالله‌بن زراره گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «از طرف من به پدرت سلام برسان و بگو: من به خاطر دفاع از جانت، از تو عیب‌جویی می‌کنم، زیرا مردم و دشمن، کسانی را که به ما نزدیک و جایگاهی نزد ما دارند، آزار می‌رسانند و این به جرم دوستی با ما می‌باشد، تا جایی که می‌خواهند او را بکشند؛ و هرکسی را ما عیب‌جویی کنیم می‌ستایند. تو به شیعه بودن ما، شهرت داشته، مورد نکوهش مردم می‌باشی. از تو عیب‌جویی می‌کنیم تا شرّ آنان از تو دفع گردد، پس حضرت آیه: أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِک یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً؛ را قرائت نموده، فرمود: «کشتی در واقع عیب نداشت، هدف از عیب‌دار نشان‌دادن آن، سالم‌ماندن از پادشاه و هلاکت به دست وی بود (تو هم مانند آن کشتی عیب نداری)».
الصّادق ( وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَعْنِی أَمَامَهُمْ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَهًٍْ غَصْباً.
امام صادق (علیه السلام)- وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ؛ یعنی پیشاپیش آن‌ها پادشاهی بود که هر کشتی سالمی را غصب می‌کرد.
علی‌بن‌ابراهیم ( أَمَّا السَّفِینَةُ الَّتِی فَعَلْتُ بِهَا مَا فَعَلْتُ فَکانَتْ لِقَوْمٍ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کَانَ وَرَاءَ السَّفِینَةِ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَةٍ غَصْباً کَذَا نَزَلَتْ وَ إِذَا کَانَتِ السَّفِینَهًُْ مَعْیُوبَهًًْ لَمْ یَأْخُذْ مِنْهَا شَیْئا.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- امّا آن کشتی برای گروهی از مستمندان بود که با آن در دریا کار می‌کردند؛ و من خواستم با سوراخ‌کردن کشتی آن را از تصرّف پادشاه خارج سازم. [چرا که] پشت‌سرشان پادشاهی [ستمگر] بود که هر کشتی سالمی را به زور می‌گرفت.
الصّادق ( فَقَالَ خِضْر (أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَهًٍْ غَصْباً فَأَرَدْتُ بِمَا فَعَلْتُ أَنْ تَبْقَی لَهُمْ وَ لَا یَغْصِبَهُمُ الْمَلِکُ عَلَیْهَا فَنَسَبَ الْإِبَانَهًَْ فِی هَذَا الْفِعْلِ إِلَی نَفْسِهِ لِعِلَّهًِْ ذِکْرِ التَّعْیِیبِ لِأَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یُعَیِّبَهَا عِنْدَ الْمَلِکِ إِذَا شَاهَدَهَا فَلَا یَغْصِبُ الْمَسَاکِینَ عَلَیْهَا وَ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ صَلَاحَهُمْ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ مِنْ ذَلِکَ.
امام صادق (علیه السلام)- خضر (علیه السلام) گفت: امّا آن کشتی برای گروهی از مستمندان بود که با آن در دریا کار می‌کردند؛ و من خواستم آن را معیوب کنم؛ [چرا که] پشت‌سرشان پادشاهی [ستمگر] بود که هر کشتی سالمی را به زور می‌گرفت. تا برای آن‌ها باقی بماند و پادشاه آن را به زور نگیرد، و این کار را که عیب‌دار کردن کشتی بود به خودش ربط داد. چون میخواست که هنگامی که پادشاه آن را می‌بیند کشتی عیب‌دار باشد و آن را از فقیران نگیرد و خداوند با این دستوری که به خضر (علیه السلام) داد صلاح آن‌ها را خواست.
الصّادق ( وَ کَانَ مَثَلَ السَّفِینَهًِْ فِیکُمْ وَ فِینَا تَرْکُ الْحُسَیْنِ (الْبَیْعَهًَْ لِمُعَاوِیَهًَْ وَ کَانَ مَثَلَ الْغُلَامِ فِیکُمْ قَوْلُ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (لِعَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ لَعَنَکَ اللَّهُ مِنْ کَافِرٍ فَقَالَ لَهُ قَدْ قَتَلْتَهُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ (وَ کَانَ مَثَلَ الْجِدَارِ فِیکُمْ عَلِیٌّ (وَ الْحَسَنُ (وَ الْحُسَیْنُ (.
امام صادق (علیه السلام)- مَثَل آن کشتی در میان ما و شما این است که امام حسین (علیه السلام) از بیعت با معاویه خودداری کرد. و مَثَل آن کودک در میان شما، مثل سخن امام حسن مجتبی (علیه السلام) است که به عبدالله‌بن‌علی فرمود: «خداوند تو را لعنت کند که بد کافری هستی»، به آن حضرت عرض شد: «ای ابامحمّد (علیه السلام)! او را کشتی». و مثَل آن دیوار در میان شما، علی و حسن و حسین (است.
الصّادق ( ... فَقَالَ أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَهًٍْ غَصْباً فَأَرَدْتُ بِمَا فَعَلْتُ أَنْ تَبْقَی لَهُمْ وَ لَا یَغْصِبَهُمُ الْمَلِکُ عَلَیْهَا فَنَسَبَ الْأَنَانِیَّهًَْ فِی هَذَا الْفِعْلِ إِلَی نَفْسِهِ لِعِلَّهًِْ ذِکْرِ التَّعْیِیبِ لِأَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یَعِیبَهَا عِنْدَ الْمَلِکِ إِذَا شَاهَدَهَا فَلَا یَغْصِبُ الْمَسَاکِینَ عَلَیْهَا وَ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَاحَهُمْ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ وَ طَلَعَ کَافِراً وَ عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ إِنْ بَقِیَ کَفَرَ أَبَوَاهُ وَ افْتَتَنَا بِهِ وَ ضَلَّا بِإِضْلَالِهِ إِیَّاهُمَا فَأَمَرَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِقَتْلِهِ وَ أَرَادَ بِذَلِکَ نَقْلَهُمْ إِلَی مَحَلِّ کَرَامَتِهِ فِی الْعَاقِبَهًِْ فَاشْتَرَکَ بِالْأَنَانِیَّهًِْ بِقَوْلِهِ فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً وَ إِنَّمَا اشْتَرَکَ فِی الْأَنَانِیَّهًِْ لِأَنَّهُ خَشِی وَ اللَّهُ لَا یَخْشَی لِأَنَّهُ لَا یَفُوتُهُ شَیْءٌ وَ لَا یَمْتَنِعُ عَلَیْهِ أَحَدٌ أَرَادَهُ وَ إِنَّمَا خَشِیَ الخِضْر مِنْ أَنْ یُحَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا أُمِرَ فِیهِ فَلَا یُدْرِکَ ثَوَابَ الْإِمْضَاءِ فِیهِ وَ وَقَعَ فِی نَفْسِهِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ جَعَلَهُ سَبَباً لِرَحْمَهًِْ أَبَوَیِ الْغُلَامِ فَعَمِلَ فِیهِ وَسَطَ الْأَمْرِ مِنَ الْبَشَرِیَّهًِْ مِثْلَ مَا کَانَ عَمِلَ فِی مُوسَی (لِأَنَّهُ صَارَ فِی الْوَقْتِ مُخْبِراً وَ کَلِیمُ اللَّهِ مُوسَی (مُخْبَراً وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ بِاسْتِحْقَاقٍ لِلْخَضِرِ (لِلرُّتْبَهًِْ عَلَی مُوسَی (وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنَ الخِضْر بَلْ کَانَ لِاسْتِحْقَاقِ مُوسَی لتبیین {لِلتَّبْیِینِ} ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ الْکَنْزُ بِذَهَبٍ وَ لَا فِضَّهًٍْ وَ لَکِنْ کَانَ لَوْحاً مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ عَجَبٌ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ عَجَبٌ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ عَجَبٌ لِمَنْ أَیْقَنَ أَنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ کَیْفَ یَظْلِمُ عَجَبٌ لِمَنْ یَرَی الدُّنْیَا وَ تَصَرُّفَ أَهْلِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ کَیْفَ یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً کَانَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ هَذَا الْأَبِ الصَّالِحِ سَبْعُونَ أَباً فَحَفِظَهُمَا اللَّهُ بِصَلَاحِهِ ثُمَّ قَالَ فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما فَتَبَرَّأَ مِنَ الْأَنَانِیَّهًِْ فِی آخِرِ الْقِصَصِ وَ نَسَبَ الْإِرَادَهًَْ کُلَّهَا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِی ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ بَقِیَ شَیْءٌ مِمَّا فَعَلَهُ فَیُخْبِرَ بِهِ بَعْدُ وَ یُصَیِّرَ مُوسَی (بِهِ مُخْبَراً وَ مُصْغِیاً إِلَی کَلَامِهِ تَابِعاً لَهُ فَتَجَرَّدَ مِنَ الْأَنَانِیَّهًِْ وَ الْإِرَادَهًِْ تَجَرُّدَ الْعَبْدِ الْمُخْلِصِ ثُمَّ صَارَ مُتَنَصِّلًا مِمَّا أَتَاهُ مِنْ نِسْبَهًِْ الْأَنَانِیَّهًِْ فِی أَوَّلِ الْقِصَّهًِْ وَ مِنِ ادِّعَاءِ الِاشْتِرَاکِ فِی ثَانِی الْقِصَّهًِْ فَقَالَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ وَ ما فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً.
امام صادق (علیه السلام)- أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً؛ من با این کار خواستم آن‌ها کشتی خود را از دست ندهند و پادشاه کشتی آن‌ها را غصب نکند. حضرت خضر (علیه السلام) تبیین این فعل را به دلیل ذکر معیوب‌ساختن، به خود نسبت داده، زیرا او میخواست کشتی معیوب شود تا پادشاه آن را غصب نکند و خداوند با این دستوری که به خضر داد، مصلحت بندگان خود را می خواست. سپس گفت: «امّا آن جوان، پدر و مادرش باایمان بودند؛ امّا خود او کافر بود و خداوند متعال می دانست که اگر او زنده بماند، والدین خود را هم کافر و گمراه خواهد کرد؛ پس به من دستور قتل او را داد و با این کار، خداوند عزّ‌وجلّ خواست در نهایت، آنان را گرامی بدارد. حضرت خضر (علیه السلام) در خبر دادن از این کار، خود را با خداوند در این کار شریک دانست و گفت: «فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً* فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً». و به این سبب خود را در این تبیین با خداوند شریک دانست که خود او بیمناک بود و خداوند را بیمی نیست؛ چرا که هیچ چیز از دایره علم او بیرون نیست و هیچ چیز نمی‌تواند جلوی اراده او را بگیرد. بیم خضر (علیه السلام) از این بود که مبادا نتواند امر الهی را به انجام برساند و در نتیجه ثواب انجام آن شامل حالش نشود. و در ذهنش چنین خطور نمود که خداوند تعالی او را واسطه ای قرار داده است تا رحمت خود را شامل حال والدین آن کودک بنماید. و در میانه‌ی راه غرور بشری در خضر (علیه السلام) اثر گذاشت همان‌گونه که در موسی (علیه السلام) تأثیر گذاشته بود. زیرا او در آن لحظه خبر دهنده بود و موسی (علیه السلام) خبرگیرنده. و خضر (علیه السلام) برتری بر موسی (علیه السلام) نداشت، بلکه موسی (علیه السلام) افضل از خضر (علیه السلام) بود و این کار به خاطر استحقاق موسی (علیه السلام) برای روشنگری و تبیین بود. سپس فرمود: و امّا آن دیوار، از آنِ دو نوجوان یتیم در آن شهر بود؛ و زیر آن، گنجی متعلّق به آن دو وجود داشت؛ و پدرشان مرد صالحی بود. این گنج، طلا و نقره نبود، بلکه یک لوح طلایی بود که بر روی آن نوشته شده بود: عجب است از کسی که به مرگ ایمان دارد و یقین دارد که می‌میرد، چگونه می‌تواند شادمان باشد؟ و کسی که به قضا و قدر الهی یقین دارد، چگونه اندوهگین می‌شود؟ عجب است از کسی‌که می داند قیامت حق است، چگونه ظلم روا می دارد؟ عجب است از کسی که احوال و تقلّبات دنیا و مردم دنیا را می‌بیند، چگونه به آن اعتماد می کند؟ پدر این دو پسر، مرد صالحی بود و میان این پدر و این دو پسر، هفتاد پدر فاصله بود و خداوند آن دو کودک را به خاطر صالح بودن آن پدر حفظ کرد. سپس فرمود: فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما. و سپس حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: خضر (علیه السلام) در این عمل، خود را برکنار شمرد و اراده را به طور کامل به خدای تعالی نسبت داد. زیرا که دیگر کاری باقی نمانده بود که او انجام داده باشد و به موسی (علیه السلام) از سر آن خبر دهد و موسی (علیه السلام) هم گوش داده و گفته های او را دنبال کند. پس حضرت خضر (علیه السلام) دیگر از اراده و فعل خود سخن نگفت و همچون بنده ای مخلص، از این که در ابتدای داستان، کار را به خود نسبت داده بود و در وسط داستان، خود را در آن کار شریک خداوند ذکر کرده بود، تبرّی جسته و گفت: «رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ وَ ما فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً».