آیه ۶۰ - سوره کهف

امام صادق (علیه السلام)- از امام صادق (علیه السلام) روایت است: مردی از دانشمندان یهود ... نزد امام علی (علیه السلام) آمد و از ایشان سؤال کرد... امام (علیه السلام) فرمود: «ای یهودی! ... شما می‌گویید نخستین چشمه‌ای که بر روی زمین جوشید، چشمه‌ای بود در بیت المقدس و دروغ می‌گویید. آن چشمه‌ی زندگی است که یوشع‌بن‌نون (علیه السلام)، ماهی را در آن شست و آن چشمه‌ای است که خضر (علیه السلام) از آن نوشید و هیچ کس از آن ننوشد، مگر اینکه زنده می‌ماند». گفت: «راست گفتی! به خدا که این سخن به خط هارون و به املای موسی (علیها السلام) است».

علی بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) مردم قریش را از جریان اصحاب کهف با خبر کرد، گفتند: «ما را از آن عالمی که خداوند به موسی (علیه السلام) امر کرد که از او پیروی کند با خبر کن و داستانش چه بوده است». خداوند متعال این آیه را نازل کرد: وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «سبب آن این بود که هنگامی که خداوند با موسی سخن گفت (نساء/۱۶۴) و الواح را بر او نازل کرد، آنطور که خداوند فرمود: و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم و بیانی از هرچیز کردیم. (اعراف/۱۴۵) موسی (علیه السلام) بین قوم بنی‌اسرائیل برگشت و بالای منبر رفت و به آن‌ها خبر داد که خداوند تورات را بر او نازل و با او صحبت کرده است. موسی (علیه السلام) با خودش گفت: «خداوند هیچ کس را عالم تر از من خلق نکرده است». آنگاه خداوند به جبرئیل وحی کرد که به کمک موسی (علیه السلام) برو که خودش را هلاک کرد و به او بگو در محل تجمّع دو دریا در کنار یک صخره مردی هست که از تو عالم‌تر است. پس به نزد او برو و از علم او یاد بگیر. جبرئیل بر موسی نازل شد و او را خبر کرد. سپس موسی (علیه السلام) در نزد خودش خوار شد و فهمید که اشتباه کرده است و ترسید، به جانشینش یوشع (علیه السلام) گفت: «خداوند به من دستور داده است که از یک مردی که در کنار تجمع دو دریا است پیروی بکنم، و از او علم یاد بگیرم»، یوشع یک ماهی نمکزده را به عنوان توشه برداشت و سپس خارج شدند. هنگامی‌که از شهر خارج شدند و به آنجا رسیدند مردی را دیدند که بر پشت خود دراز کشیده بود، او را نشناختند. یوشع (علیه السلام) ماهی را از کیسه بیرون آورد و آن را با آب دریا شست و آن را بر روی یک صخره گذاشت. و سپس راهشان را ادامه دادند و ماهی را فراموش کردند. آن آب، آب زندگانی بود، آن ماهی زنده شد و داخل آب شد. موسی (علیه السلام) رفت و یوشع (علیه السلام) نیز با او میرفت تا اینکه خسته شدند. به یوشع (علیه السلام) گفت: «آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِینَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا»؛ نصبا یعنی سختی، یوشع (علیه السلام) یادش آمد که ماهی را جا گذاشته است و گفت: «من آن ماهی را بر روی آن صخره فراموش کردم». موسی (علیه السلام) فرمود: «آن مردی که در کنار صخره دیدیم همان کسی است که به دنبالش هستیم»، و از همان جایی که آمده بودند به نزد آن مرد برگشتند. درحالی‌که او نماز می‌خواند. موسی (علیه السلام) نشست تا اینکه نمازش تمام شد و به آن دو سلام داد. یونس روایت می کند که: یونس و هشام بن ابراهیم در مورد آن عالمی که موسی (علیه السلام) به نزد او رفت اختلاف دارند که کدام یک عالم تر است؟ و آیا امکان دارد که در زمان موسی (علیه السلام) یک نفر بر او حجت باشد درحالی‌که او حجّت خداوند بر مردم است؟ قاسم الصقیل می گوید: به امام رضا (علیه السلام) در جواب نامه نوشتند و در این باره پرسیدند. ایشان در جواب نامه نوشت: «موسی (علیه السلام) به نزد آن عالم آمد و در یکی از جزیره ها به او رسید که نشسته بود و یا بر چیزی تکیه داده بود. موسی (علیه السلام) به او سلام داد ولی او سلام نداد، چون در سرزمینی بود که در آنجا سلام وجود نداشت. از موسی (علیه السلام) پرسید: «تو کی هستی»؟ فرمود: «من موسی پسر عمران هستم». فرمود: «تو آن موسی هستی که با خداوند صحبت کرد»؟ فرمود: «بله». پرسید: «چه می خواهی»؟ فرمود: «به نزد تو آمدم تا از آنچه به تو آموختهاند به من بینش را بیاموزی». گفت: «من مأمور انجام کاری هستم که تو طاقت آن را نداری. همانطور که من هم طاقت انجام کار تو را ندارم». سپس آن عالم در مورد آن مصیبت‌هایی که آل محمد (صلی الله علیه و آله) می‌بینند صحبت کرد که زیاد گریه کردند. سپس در مورد فضل و بزرگی آل محمد (صلی الله علیه و آله) صحبت کرد تا اینکه موسی (علیه السلام) فرمود: «ای کاش من هم جزء آل محمد علیهم السلام بودم». و حتی در مورد فلان شخص و فلان شخص و مبعوث شدن پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر قومش و آن بدی‌هایی که آنها می‌بینند و تکذیب کردن وی توسط ایشان، صحبت کرد. و این آیه را: و ما دلها و چشم‌های آنها را واژگونه می‌سازیم (آری آنها ایمان نمی‌آورند) همان‌گونه که در آغاز، به آن ایمان نیاوردند (انعام/۱۱۰) برایش تفسیر کرد، هنگامی که از آن‌ها عهد و پیمان گرفت. موسی (علیه السلام) گفت: «آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است، به من بیاموزی»؟ خضر (علیه السلام) جواب داد: «تو هرگز نمی‌توانی با من شکیبایی کنی! و چگونه می‌توانی در برابر چیزی که از رموزش آگاه نیستی شکیبا باشی». موسی (علیه السلام) گفت: «قَالَ به خواست خدا مرا شکیبا خواهی یافت؛ و در هیچ کاری مخالفت فرمان تو نخواهم کرد». خضر (علیه السلام) جواب داد: «قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَن شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا». گفت: «در مورد کاری که انجام می‌دهم از من سؤال نکن و انجام آن را بر من نهی نکن تا اینکه تو را از آن با خبر کنم». موسی (علیه السلام) فرمود: «بله». سپس آن سه نفر رفتند تا اینکه به ساحل دریا رسیدند. یک کشتی آنجا بود که پر شده بود و می‌خواست حرکت کند، صاحب آن کشتی گفت: «این سه نفر را با خودمان می‌بریم آن‌ها انسان‌های صالحی هستند». آن‌ها را سوار کردند. هنگامی‌که کشتی داخل آب شد، خضر شروع به سوراخ‌کردن کناره‌های کشتی کرد و آنها را با کهنه و خاک پر می‌کرد. موسی (علیه السلام) عصبانی شد و به خضر (علیه السلام) گفت: «آیا آن را سوراخ کردی که اهلش را غرق کنی؟! راستی که چه کار بدی انجام دادی»؟ خضر (علیه السلام) به او گفت: «آیا نگفتم تو هرگز نمی‌توانی با من شکیبایی کنی». موسی (علیه السلام) فرمود: «مرا بخاطر این فراموشکاریم مؤاخذه مکن و از این کارم بر من سخت مگیر». از کشتی خارج شدند، خضر به یک نوجوان زیبایی که گویی یک تکه از ماه بود که با دوستانش بازی می‌کرد، نگاه کرد و در گوشهایش دو مروارید بودند. خضر کمی فکر کرد سپس او را گرفت و کشت. موسی (علیه السلام) بر روی خضر (علیه السلام) پرید و او را بر زمین زد. و گفت: «آیا انسان پاکی را، بی آنکه قتلی کرده باشد، کشتی؟! براستی کار زشتی انجام دادی»؟. خضر (علیه السلام) گفت: «آیا به تو نگفتم که تو هرگز نمی‌توانی با من صبر کنی» موسی (علیه السلام) فرمود: «بعد از این اگر درباره چیزی از تو سؤال کردم، دیگر با من همراهی نکن؛ (زیرا) از سوی من معذور خواهی بود». سپس راهی شدند و تا اینکه شب بر یک روستایی به نام ناصره رسیدند که نصاری به آنجا منسوبند و هرگز هیچ کس را مهمان نکرده و به هیچ غریبه‌ای غذا ندادهاند. آن‌ها از مردم آن روستا غذا خواستند ولی به آن‌ها ندادند و آن‌ها را هم مهمان نکردند. خضر (علیه السلام) به یک دیواری که در آنجا در حال افتادن بود، نگاه کرد و دستش را بر روی آن گذاشت و گفت: «به اذن خداوند بایست». آن دیوار هم راست و استوار شد. موسی (علیه السلام) گفت: «شایسته نبود که دیوار را درست کنی تا اینکه به ما غذا و جا می‌دادند». که در قرآن چنین فرمود: «[لا اقل] می‌خواستی در مقابل این کار مزدی بگیری». خضر (علیه السلام) به موسی (علیه السلام) گفت: «اینک زمان جدایی من و تو فرا رسیده؛ اما بزودی راز آنچه را که نتوانستی در برابر آن صبر کنی، به تو خبر می‌دهم. (اما آن کشتی مال گروهی از مستمندان بود که با آن در دریا کار می‌کردند؛ و من خواستم آن را معیوب کنم؛ (چرا که) پشت سرشان پادشاهی (ستمگر) بود که هر کشتی (سالمی) را بزور میگرفت»! و اگر آن کشتی سالم نبود آن را از صاحبانش نمی‌گرفتند؛ و اما آن نوجوان، پدر و مادرش با ایمان بودند و به پیشانی او نگاه کردم که برروی آن نوشته بود در فطرت کافر است؛ و بیم داشتیم که آنان را به طغیان و کفر وادارد! از این رو، خواستیم که پروردگارشان به جای او، فرزندی پاکتر و بامحبت‌تر به آن دو بدهد! و خداوند به جای او یک دختر به آن‌ها عطا کرد که هفتاد پیامبر از وی متولّد شدند. و اما آن دیوار که آن را از نو بنا کردم، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود؛ و زیر آن، گنجی متعلق به آن دو وجود داشت؛ و پدرشان مرد صالحی بود؛ و پروردگار تو می‌خواست آنها به حد بلوغ برسند و گنجشان را استخراج کنند؛ این رحمتی از پروردگارت بود؛ و من آن (کارها) را خودسرانه انجام ندادم؛ این بود راز کارهایی که نتوانستی در برابر آنها شکیبایی به خرج دهی!»

امام باقر و امام صادق (علیها السلام)- زراره و حمران و محمّدبن‌مسلم از امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) روایت کردند: هنگامی که یک سبد به موسی (علیه السلام) دادند که یک ماهی نمک زده در آن بود و گفته شده بود: که این تو را به نزد دوستت راهنمایی می کند که در کنار چشمه محل تجمّع دو دریاست و هر چیز مردهای در آن چشمه بیفتد زنده می‌شود. و به آن آب حیات می‌گویند. سپس راهی شدند تا اینکه به آن صخره رسیدند و آن جوان همراه موسی (علیه السلام) ماهی را در چشمه آب می‌شست که از دستش افتاد و او را خراش داد و از دست او گریخت و جوان آن را فراموش کرد. هنگامی‌که از آن زمان مورد نظر گذشتند، موسی (علیه السلام) خسته شد و به همراهش گفت: «آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِینَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا* قَالَ أَرَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِیهُ إِلَّا الشَّیْطَانُ أَنْ أَذْکُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَبًا* قَالَ ذَلِکَ مَا کُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَی آثَارِهِمَا قَصَصًا». هنگامی که نزد آن صخره رسیدند، آن ماهی را دیدند که در آب فرو می‌رود، جای پای خود را دنبال کردند تا اینکه به نزد آن مرد در یکی از جزایر دریا رسیدند که یا تکیه زده و یا بر ردای خودش نشسته بود. موسی (علیه السلام) به او سلام کرد، از سلام‌کردن تعجب کرد چون او در سرزمینی بود که سلام در آن رایج نبود. گفت: «تو کی هستی»؟ فرمود: «من موسی هستم». گفت: «تو آن موسی پسر عمران هستی که با خدا صحبت کرده است»؟ گفت: «بله». پرسید: «نیازت چیست»؟ فرمود: «آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه‌ی رشد و صلاح است، به من بیاموزی»؟ گفت: «من مامور کارهایی هستم که تو طاقت آنها را نداری و تو مامور کاری هستی که من طاقت آن را ندارم». به او گفت: «تو هرگز نمی‌توانی با من شکیبایی کنی! و چگونه می‌توانی در برابر چیزی که از رموزش آگاه نیستی شکیبا باشی؟! [موسی] گفت: «به خواست خدا مرا شکیبا خواهی یافت». و آن عالم در مورد فضل و بزرگی آل محمد (صلی الله علیه و آله) و آنچه که بر سر آنها می‌آید با موسی (علیه السلام) صحبت کرد تا اینکه با صدای بلند گریه کردند. سپس در مورد پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امام علی (علیه السلام) و فرزندان فاطمه سلام الله علیها و در مورد فضل آنها و آنچه که به آنها عطا شده است صحبت کرد. تا اینکه موسی (علیه السلام) گفت: «ای کاش که من هم جزء آل محمد (صلی الله علیه و آله) بودم»، و همچنین در مورد بازگشت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به میان قومش در هنگامی که به پیامبری مبعوث شد در مورد برخورد آنها و تهمت دروغگویی به ایشان صحبت کرد. و این آیه را برای او خواند: و ما دل‌ها و چشم‌های آن‌ها را واژگونه می‌سازیم [آری آن‌ها ایمان نمی‌آورند] همان‌گونه که در آغاز، به آن ایمان نیاوردند! (انعام/۱۱۰) که از آنها عهد و میثاق گرفته است.

امام صادق (علیه السلام)- موسی (علیه السلام) از خضر (علیه السلام) داناتر بود.

امام صادق (علیه السلام)- سیف تمّار گوید: با گروهی از شیعیان با امام صادق (علیه السلام) در حجر نشسته بودیم که ایشان فرمود: «یک چشم جاسوس به ما نگاه می کند»، به راست و چپ خود نگاه کردیم ولی کسی را ندیدیم. گفتیم: «کسی به ما نگاه نمی‌کند». سه بار فرمود: «قسم به خدای کعبه، قسم به خدای آن خانه، اگر بین موسی و خضر (علیها السلام) بودم به آن‌ها خبر می‌دادم که من از آن‌ها عالم‌تر هستم و به آنچه در دستانشان نبود خبر می‌دادم. چون علم آنچه که اتفاق افتاده به آن‌ها داده شده ولی به آنها علم حوادث آینده و آنچه تا روز قیامت اتفاق می‌افتد داده نشده و ما اهل بیت این علم را از پیامبر (صلی الله علیه و آله) به ارث برده‌ایم».

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)- بریدبن‌معاویه گوید: از امام باقر یا امام صادق (علیها السلام) پرسیدم: «از بین گذشتگان، شما به کدام‌یک شباهت بیشتری دارید»؟ فرمود: «به خضر و ذوالقرنین که عالم بودند امّا پیامبر نبودند».

امام باقر (علیه السلام)- حمران‌بن‌اعین گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «به‌راستی علی (علیه السلام) محدَّث بود»، این را به رفقایم خبر دادم، گفتند: «تا از او نپرسی چه کسی به او حدیث می‌گوید، کاری نکرده‌ای». به‌سوی امام (علیه السلام) برگشتم و گفته‌ی آنان را بازگو کردم. حضرت به من فرمود: «فرشته‌ای با او حدیث می‌گوید». عرض کردم: «مگر علی (علیه السلام) پیغمبر است»؟ فرمود: «نه. بلکه مانند یار و همدم سلیمان (علیه السلام)، یعنی آصف‌بن‌برخیا و همدم موسی (علیه السلام) و یا همچون ذوالقرنین، مگر به شما نرسیده که [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] فرمود: «در میان شما مانند و شبیه او (ذوالقرنین) وجود دارد».