آیه إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسيتَ وَ قُلْ عَسى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً [24]
مگر اينكه خدا بخواهد. و هرگاه فراموش كردى، پروردگارت را به خاطر بياور؛ و بگو: «اميدوارم كه پروردگارم مرا به راهى روشن‌تر از اين هدايت كند».
الصّادقین ( عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ وَ زُرَارَهًَْ وَ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (وَ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ قَالَ إِذَا حَلَفَ الرَّجُلُ فَنَسِیَ أَنْ یَسْتَثْنِیَ فَلْیَسْتَثْنِ إِذَا ذَکَرَ.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)- حلبی و زراره و محمّدبن‌مسلم از امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه: وَ اذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ روایت می‌کنند که فرمودند: «اگر شخص سوگند خورد و یادش رفت که ان‌شاءالله بگوید، پس هنگامی‌که آن را به یاد آورد، باید بگوید: ان‌شاءالله».
الصّادق ( عَنْ حَمْزَهًَْ‌بْنِ‌حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ قَالَ أَنْ تَسْتَثْنِیَ ثُمَّ ذَکَرْتَ بَعْدُ فَاسْتَثْنِ حِینَ تَذْکُرُ.
امام صادق (علیه السلام)- حمزهًْ‌بن‌حمران گوید: از امام صادق (علیه السلام) در مورد تفسیر کلام خدا: وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ پرسیدم. فرمود: «یعنی چون ان‌شاءالله را فراموش کردی و پس از آن یادت آمد بگو ان‌شاءالله».
الصّادق ( عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌زُرَارَهًَْ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ فَقَالَ إِذَا حَلَفْتَ عَلَی یَمِینٍ وَ نَسِیتَ أَنْ تَسْتَثْنِیَ فَاسْتَثْنِ إِذَا ذَکَرْت.
امام صادق (علیه السلام)- حسین‌بن‌زراره گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه: وَ اذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ پرسیدم. فرمود: «اگر شخص سوگند خورد و یادش رفت که ان‌شاءالله بگوید، پس هنگامی‌که آن را به یاد آورد باید بگوید: ان‌شاءالله».
الصّادق ( عَنْ حَمْزَهًَْ‌بْنِ‌حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ قَالَ ذَلِکَ فِی الْیَمِینِ إِذَا قُلْتَ وَ اللَّهِ لَا أَفْعَلُ کَذَا وَ کَذَا فَإِذَا ذَکَرْتَ أَنَّکَ لَمْ تَسْتَثْنِ فَقُلْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
امام صادق (علیه السلام)- حمزهًْ‌بن‌حمران گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی تفسیر آیه: وَ اذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ پرسیدم. فرمود: «در مورد قسم‌خوردن است. اگر بگویی به خدا قسم، چنین‌وچنان نخواهم کرد، اگر به یاد آوردی که ان‌شاءالله نگفته‌ای، پس آن را بگو».
الصّادق ( عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ دَخَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (یَوْماً إِلَی مَنْزِلِ مُعَتِّبٍ وَ هُوَ یُرِیدُ الْعُمْرَهًَْ فَتَنَاوَلَ لَوْحاً فِیهِ کِتَابٌ فِیهِ تَسْمِیَهًُْ أَرْزَاقِ الْعِیَالِ وَ مَا یَخْرُجُ لَهُمْ فَإِذَا فِیهِ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ لَیْسَ فِیهِ اسْتِثْنَاءٌ فَقَالَ مَنْ کَتَبَ هَذَا الْکِتَابَ وَ لَمْ یَسْتَثْنِ فِیهِ کَیْفَ ظَنَّ أَنَّهُ یَتِمُّ ثُمَّ دَعَا بِالدَّوَاهًِْ فَقَالَ أَلْحِقْ فِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَأَلْحَقَ فِیهِ فِی کُلِّ اسْمٍ إِنْ شَاءَ اللَّه.
امام صادق (علیه السلام)- مرازم گوید: روزی امام صادق (علیه السلام) وارد منزل مُعَتِّب شد، درحالی‌که او عازم عمره بود. پس امام لوحی را دید که در آن قوت و روزی خانواده نوشته شده بود. ناگاه امام دید که او نوشته این برای فلانی و فلانی و فلانی است، درحالی‌که ذکری از ان‌شاءالله در آن نبود. امام (علیه السلام) فرمود: «چه کسی این را نوشته و حال آنکه ذکری از ان‌شاءالله در آن نیست؟ او چگونه گمان می‌کند که آن کار تحقّق می‌یابد»؟ پس فرمان داد قلم و جوهر بیاورند. آنگاه فرمود: ان‌شاءالله را به آن اضافه کن». پس او در هر اسمی ان‌شاءالله را اضافه کرد.
الصّادق ( عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَکِیمٍ قَالَ: أَمَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (بِکِتَابٍ فِی حَاجَهًٍْ فَکُتِبَ ثُمَّ عُرِضَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهِ اسْتِثْنَاءٌ فَقَالَ کَیْفَ رَجَوْتُمْ أَنْ یَتِمَ هَذَا وَ لَیْسَ فِیهِ اسْتِثْنَاءٌ انْظُرُوا کُلَّ مَوْضِعٍ لَا یَکُونُ فِیهِ اسْتِثْنَاءٌ فَاسْتَثْنُوا فِیه.
امام صادق (علیه السلام)- مرازم‌بن‌حکیم گوید: امام صادق (علیه السلام) دستور داد، درباره‌ی موضوعی نامه‌ای بنویسند که آن را نوشتند. سپس نامه را خدمت ایشان عرضه داشتند و در آن سخنی از مشیّت الهی نبود. امام فرمود: «چگونه امیدوارید که این کار صورت پذیرد و حال آنکه مشیّت الهی را در آن در نظر نگرفته‌اید؟ بنگرید هرجا که در آن مشیّت الهی را در نظر نگرفته‌اید، برای انجام آن ان‌شاءالله بگویید».
امیرالمؤمنین ( عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (قَال: قَالَ أمِیرُالمُؤمِنین (الِاسْتِثْنَاءُ فِی الْیَمِینِ مَتَی مَا ذَکَرَ وَ إِنْ کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ.
امام علی (علیه السلام)- از امام صادق (علیه السلام) روایت است: امام علی (علیه السلام) فرمود: «در قسم‌خوردن، ان‌شاءالله گفتن شرط است حتّی اگر چهل روز بعد باشد». سپس این آیه را تلاوت فرمود. وَ اذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ.
الصّادق ( فِی قَوْلِهِ وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ أَنْ تَقُولَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ الْأَرْبَعِینَ فَلِلْعَبْدِ الِاسْتِثْنَاءُ فِی الْیَمِینِ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَرْبَعِینَ یَوْماً إِذَا نَسِیَ.
امام صادق (علیه السلام)- وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ؛ اگر کسی قسم یاد کند و ان‌شاءالله نگوید و چهل روز بعد به یادش بیاید که آن ذکر را نگفته است، باید آن را بگوید.
الباقر ( ِعَنْ سَلَّامِ‌بْنِ‌الْمُسْتَنِیر عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ لَمَّا قَالَ لِآدَمَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ لَهُ یَا آدم لَا تَقْرَبْ هَذِهِ الشَّجَرَةَ قَالَ وَ أَرَاهُ إِیَّاهَا فَقَالَ آدم (لِرَبِّهِ کَیْفَ أَقْرَبُهَا وَ قَدْ نَهَیْتَنِی عَنْهَا أَنَا وَ زَوْجَتِی قَالَ فَقَالَ لَهُمَا لَا تَقْرَبَاهَا یَعْنِی لَا تَأْکُلَا مِنْهَا فَقَالَ آدم (وَ زَوْجَتُهُ نَعَمْ یَا رَبَّنَا لَا نَقْرَبُهَا وَ لَا نَأْکُلُ مِنْهَا وَ لَمْ یَسْتَثْنِیَا فِی قَوْلِهِمَا نَعَمْ فَوَکَلَهُمَا اللَّهُ فِی ذَلِکَ إِلَی أَنْفُسِهِمَا وَ إِلَی ذِکْرِهِمَا قَالَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ لِنَبِیِّهِ (فِی الْکِتَابِ وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ أَنْ لَا أَفْعَلَهُ فَتَسْبِقَ مَشِیئَهًُْ اللَّهِ فِی أَنْ لَا أَفْعَلَهُ فَلَا أَقْدِرَ عَلَی أَنْ أَفْعَلَهُ قَالَ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ أَیْ اسْتَثْنِ مَشِیئَهًَْ اللَّهِ فِی فِعْلِکَ.
امام باقر (علیه السلام)- سلّام‌بن‌مستنیر نقل می‌کند: امام باقر (علیه السلام) در مورد کلام خداوند: پیش از این، از آدم پیمان گرفته بودیم امّا او فراموش کرد و عزم استواری برای او نیافتیم! (طه/۱۱۵) فرمود: «همانا خداوند عزّوجلّ هنگامی‌که به آدم (علیه السلام) فرمود: وارد بهشت شو! (یس/۲۶) به او فرمود: امّا نزدیک این درخت نشوید، و درخت را به او نشان داد. آنگاه آدم (علیه السلام) به پروردگارش گفت: «چگونه به آن نزدیک شوم درحالی‌که تو، من و همسرم را از آن درخت نهی کرده‌ای»؟ آنگاه امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی خدا فرمود: نزدیک این درخت نشوید؛ یعنی از آن درخت نخورید. آنگاه آدم (علیه السلام) و همسرش عرض کردند: «باشد ای پروردگار، ما به آن نزدیک نمی‌شویم و از آن نمی‌خوریم». امّا نگفتند: «ان‌شاءالله». ازاین‌رو خداوند آن دو را به حال خودشان و یاد خودشان واگذار کرد. خداوند عزّوجلّ به رسولش (صلی الله علیه و آله) در قرآن فرمود: و هرگز در مورد کاری نگو: «من فردا آن را انجام می‌دهم». مگر اینکه خدا بخواهد! اینکه من آن را انجام نمی‌دهم. چرا که اراده‌ی الهی بر اینکه من آن کار را انجام ندهم، پیشی می‌گیرد، پس قدرت انجام آن را ندارم. و به‌همین‌جهت است که خداوند متعال فرمود: وَ اذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ یعنی مشیّت الهی را در کار خویش مستثنی کن».