آیه الَّذينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلى إِنَّ اللهَ عَليمٌ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ [28]
همانکسانى که فرشتگان [مرگ] جانشان را مىگیرند درحالىکه به خود ظلم کرده بودند! در این موقع آنها [به ظاهر] تسلیم مىشوند [و به دروغ ميگویند:] ما کار بدى انجام نمىدادیم! [به آنها گفته مىشود:] آرى، خداوند به آنچه انجام مىدادید عالم است.
الصّادق (علیه السلام)- سُئِلَ الصَّادِقُ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ اللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ وَ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ وَ قَدْ یَمُوتُ فِی السَّاعَهًِْ الْوَاحِدَهًِْ فِی جَمِیعِ الْآفَاقِ مَا لَا یُحْصِیهِ إِلَّا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَکَیْفَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَاناً مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ یَقْبِضُونَ الْأَرْوَاحَ بِمَنْزِلَهًِْ صَاحِبِ الشُّرْطَهًِْ لَهُ أَعْوَانٌ مِنَ الْإِنْسِ یَبْعَثُهُمْ فِی حَوَائِجِهِ فَتَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَهًُْ وَ یَتَوَفَّاهُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ مَعَ مَا یَقْبِضُ هُوَ وَ یَتَوَفَّاهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ مَلَکِ الْمَوْتِ.
امام صادق (علیه السلام)- از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد، در مورد این فرمایش خداوند عزّوجلّ که میفرماید: خدا جانها را به هنگام مردنشان میگیرد (زمر/۴۲) و در جای دیگری که خداوند میفرماید: بگو: فرشتهی مرگ که موکّل بر شماست، شما را میمیراند (سجده/۱۱) و باز میفرماید: آنان که چون فرشتگانشان پاک سیرت بمیرانند، (نحل/۳۲) و باز میفرماید: آنان کسانی هستند که بر خود ستم روا داشتهاند چون فرشتگان جانشان را بستانند. (نحل/۲۸) و باز در جای دیگر میفرماید: فرستادگان ما بی هیچ کوتاهی و گذشتی جان او بگیرند (انعام/۶۱) و باز در جای دیگر میفرماید: اگر ببینی آن زمان را که فرشتگان جان کافران میستانند (انفال/۵۰) حال با توجّه به اینکه در یک زمان آنقدر نفوس در اطراف جهان از دنیا میروند که شمارش آنها را جز خدا نتواند، اگر تنها ملکالموت قبض روح میکند با توجّه به مضمون آیات یاد شده چگونه چنین چیزی ممکن است»؟! آن حضرت در پاسخ فرمود: «خداوند تبارکوتعالی برای ملکالموت دستیاران و کمککارانی از فرشتگان قرار داده است که آنها جانها را میستانند؛ به سان رئیس نظمیّه (پلیس) که دارای مددکاران و دستیارانی از میان انسانهاست و برای انجام کارها و نیازهای خود به ایشان مأموریّت میدهد و آنان را به نقاط مختلف گسیل میدارد، ملائکه نیز به همین ترتیب از طرف ملکالموت اعزام میشوند و قبض روح انسانها میکنند و ملکالموت نیز جانهای قبضشده را از فرشتگان میستاند علاوه بر آنچه که خود قبض کرده است و همهی آنها را خداوند عزّوجلّ از ملکالموت میستاند».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ الْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ قَوْلِهِ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ وَ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَهُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ بِنَفْسِهِ وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ فِعْلُهُ لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَاصْطَفَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ رُسُلًا وَ سَفَرَهًًْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ ِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَهًِْ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الطَّاعَهًِْ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَهًُْ الرَّحْمَهًِْ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَعْصِیَهًِْ تَوَلَّی قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَهًُْ النَّقِمَهًِْ وَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَانٌ مِنْ مَلَائِکَهًِْ الرَّحْمَهًِْ وَ النَّقِمَهًِْ یَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ وَ فِعْلُهُمْ فِعْلُهُ وَ کُلُّ مَا یَأْتُونَهُ مَنْسُوبٌ إِلَیْهِ وَ إِذَا کَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَکِ الْمَوْتِ فِعْلُ اللَّهِ لِأَنَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ یُعْطِی وَ یَمْنَعُ وَ یُثِیبُ وَ یُعَاقِبُ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِنَّ فِعْلَ أُمَنَائِهِ فِعْلُهُ کَمَا قَالَ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ.
امام علی (علیه السلام)- امیرالمؤمنین (علیه السلام) در جواب زندیق مدّعی تناقض در این آیات خداوند متعال: خدا جانها را به هنگام مردنشان میگیرد (زمر/۴۲)، بگو: فرشتهی مرگ که موکّل بر شماست، شما را میمیراند. (سجده/۱۱)، فرستادگان ما بی هیچ کوتاهی و گذشتی جان او بگیرند (انعام/۶۱)، آنان که چون فرشتگانشان پاک سیرت بمیرانند. (نحل/۳۲) آنان کسانی هستند که بر خود ستم روا داشتهاند چون فرشتگان جانشان را بستانند (نحل/۲۸) فرمود: «خداوند تبارکوتعالی، اجلّ و اعظم از آن است که خود متولّی این امور شود و فعل رسولان و ملائکهی او همان فعل خداوند است، زیرا اینان عمل به امر او میکنند، بنابراین خداوند جلیل گروهی از ملائکه را به عنوان رسول و سفیر میان خود و خلق برگزیده است و ایشان همان کسانی هستند که میفرماید: خداوند از فرشتگان رسولانی برمیگزیند، و همچنین از مردم ... (حج/۷۵) بنابراین مسئولیّت قبض روح اهل طاعت را ملائکهی رحمت به عهده دارند و قبض روح اهل معصیت را ملائکهی عذاب انجام میدهند و ملکالموت؛ یارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد، که تحت فرمان او بوده و فعل ایشان همان فعل اوست و سراغ هرکه میروند کارشان منسوب به ملکالموت است، در این صورت کار ملکالموت نیز همان فعل خداوند است، زیرا پروردگار، اجازهی قبض روح را به دست هرکه بخواهد میدهد و این خداوند است که، عطا میکند و منع میفرماید، پاداش و عقوبت را در دست هرکه خواهد روان میکند، چراکه فعل نائبان و افراد امین او همان فعل خداوند است، همانگونه که فرموده است: و شما اراده نمیکنید مگر اینکه خداوند پروردگار جهانیان اراده کند. (تکویر/۲۹).
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ أَبِیإِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ لَمَّا وَلَّی أمِیرُالْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّبْنِأبِیطَالِبٍ (علیه السلام) مُحَمَّدبْنِأبِیبَکرٍ مِصْرَ وَ أعْمَالُهَا کَتَبَ لَهُ کِتَاباً فِیهَا ... إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ تُفَارِقُ رُوحُهُ جَسَدَهُ حَتَّی یَعْلَمَ إِلَی أَیِّ الْمَنْزِلَتَیْنِ یَصِیرُ إِلَی الْجَنَّهًِْ أَمِ النَّارِ أَ عَدُوٌّ هُوَ لِلَّهِ أَمْ وَلِیٌّ فَإِنْ کَانَ وَلِیّاً لِلَّهِ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّهًِْ وَ شُرِعَتْ لَهُ طُرُقُهَا وَ رَأَی مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ فِیهَا فَفُرِّغَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ وَ وُضِعَ عَنْهُ کُلُّ ثِقْلٍ وَ إِنْ کَانَ عَدُوّاً لِلَّهِ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ النَّارِ وَ شُرِّعَ لَهُ طُرُقُهَا وَ نَظَرَ إِلَی مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ فِیهَا فَاسْتَقْبَلَ کُلَّ مَکْرُوهٍ وَ تَرَکَ کُلَّ سُرُورٍ کُلُّ هَذَا یَکُونُ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ عِنْدَهُ یَکُونُ بِیَقِین، قَالَ اللهُ تَعَالَی الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ وَ یَقُولُ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلی إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ.
امام علی (علیه السلام)- ابواسحاق همدانی گوید: وقتی امیرالمؤمنین علیبنابیطالب (علیه السلام) محمّد بنابیبکر را به حکومت مصر و حومهی آن گمارد نامهای برایش نوشت، در آن چنین نوشته بود ... روح هیچیک از مردم از کالبدش جدا نمیشود جز اینکه میداند که به کدامیک از دو سر منزل میرسد، به بهشت یا به دوزخ، دشمن خداست یا دوست اوست، اگر دوست خدا باشد درهای بهشت به رویش گشوده میشود و راههای آن برایش بازمیگردد و آنچه را که خداوند برایش مهیّا ساخته میببیند و از هر کاری آسودگی مییابد و هر بار سنگینی از دوش او برداشته میشود. و چنانچه دشمن خدا باشد درهای دوزخ به رویش گشوده میشود و راههای آن برایش باز میگردد و آنچه را که خداوند برایش آماده ساخته مشاهده میکند، پس با هر ناخوشایندی روبرو میگردد و هر شادی و سروری را رها میسازد. همهی اینها به هنگام مرگ انجام میگیرد و در همان وقت، یقین [به یکی از دو راه] حاصل میآید. خداوند فرموده است: آنان که چون فرشتگانشان پاک سیرت بمیرانند، میگویند: سلام بر شما. به پاداش کارهایی که میکردهاید به بهشت درآیید. (نحل/۳۲) و نیز می فرماید: الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلی إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ
علیّبنابراهیم (رحمة الله علیه)- ثُمَّ قَالَ فِیهِمْ أعْدَاءَ الأئِمَّهًَْ (علیهم السلام) أیْضاً الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ أیْ سَلَّمُوا لَمَّا أصَابَهُمْ مِنَ الْبَلَاءِ ثُمَّ یَقُولُونَ مَا کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ فَرَدَّ اللهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ بَلی إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِین.
علیبنابراهیم (رحمة الله علیه)- [در ادامهی آیهی قبل و این آیه] دربارهی ایشان (دشمنان ائمّه (علیهم السلام)) نیز میفرماید: الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُاْ السَّلَمَ؛ در برابر بلایی که بر سرشان میآید، سر تسلیم فرود میآورند. سپس میگویند: مَا کُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ و خداوند متعال در جواب آنها میفرماید: بَلَی إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ* فَادْخُلُواْ أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ.