آیه إِلاَّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعينَ [119]
مگر کسى را که پروردگارت رحم کند؛ و براى همین [پذیرش رحمت] آن‌ها را آفرید. و وعده‌ی پروردگارت قطعى شده که: دوزخ را از همه [سرکشان و طاغیان] جنّ و انس پُر خواهم کرد.
الباقر (علیه السلام)- عن ابی‌عبیده الحذاء قال: سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنِ الِاسْتِطَاعَهًِْ وَ قَوْلِ النَّاسِ فَقَالَ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ یَا أَبَا عُبَیْدَهًَْ النَّاسُ مُخْتَلِفُونَ فِی إِصَابَهًِْ الْقَوْلِ وَ کُلُّهُمْ هَالِکٌ.
امام باقر (علیه السلام)- ابوعبیده حذاء گوید: از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی اینکه مردم در افعال خود اختیار دارند یا مجبورند سؤال کردم و اشاره کردم که عقیده‌ی مردم، در این مورد مختلف است. امام (علیه السلام) پس‌از خواندن این آیه‌ی وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ فرمود: «ای اباعبیده! مردم در ادّعای خود، راجع به این مسأله اختلاف دارند امّا همه‌ی آن‌ها در اشتباهند».
الصّادق (علیه السلام)- سُئِلَ أَبُوعَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ فَقَالَ کَانُوا أُمَّهًًْ وَاحِدَهًًْ فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ لِیَتَّخِذَ عَلَیْهِمُ الْحُجَّهًَْ.
امام صادق (علیه السلام)- از امام صادق (علیه السلام) راجع به آیه: وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ، سؤال شد؟ حضرت فرمود: «مردم یک امّت بودند و حقّ تعالی انبیاء (را برانگیخت و برای ایشان فرستاد تا حجّت بر آن‌ها تمام باشد».
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ لَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً أَیْ عَلَی مَذْهَبٍ وَاحِدٍ وَ لَا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ لَوْ شَاء رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً؛ [یعنی] آنان را [به اجبار] بر یک مذهب یکتا قرار می‌داد.
السّجّاد (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌غَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَجُلٍ قَال سَأَلْتُ عَلِیَّ‌بْنَ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ قَالَ عَنَی بِذَلِکَ مَنْ خَالَفَنَا مِنْ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ وَ کُلُّهُمْ یُخَالِفُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فِی دِینِهِم إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ فَأُولَئِکَ أَوْلِیَاؤُنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ مِنَ الطِّینَهًِْ طِیناً.
امام سجاد (علیه السلام)- عبدالله‌بن‌غالب از پدرش او از مردی روایت می‌کند که گفت: «از حضرت زین‌العابدین (علیه السلام) معنی این آیه وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِین را پرسیدم. فرمود: «منظور، کسانی از این امّت هستند که مخالف هستند که تمام آن‌ها در دین با یکدیگر اختلاف دارند و إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ؛ امّا این دسته، دوستان ما از مؤمنین هستند به همین‌جهت آن‌ها را از طینت پاک آفریده است».
الباقر (علیه السلام)- قَوْلُهُ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ قَالَ هُمْ شِیعَتُنَا وَ لِرَحْمَتِهِ خَلَقَهُم وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ یَقُولُ لِطَاعَهًِْ الْإِمَامِ.
امام باقر (علیه السلام)- آنان شیعیان ما هستند و خداوند از روی رحمت خویش آنان را آفریده‌است. زیرا می‌فرماید: وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ؛ [یعنی] به خاطر اطاعت از امام خلق شده‌اند».
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ وَ یَجْتَمِعُونَ عَلَی الْحَقِّ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ؛ مگر کسی از مؤمنین، که پروردگارت به او رحم کند! که آن‌ها اختلاف نمی‌کنند و دور حق جمع می‌شوند.
الصّادق (علیه السلام)- یعقوب‌بن‌شعیب قال: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ قَالَ خَلَقَهُمْ لِلْعِبَادَهًِْ قَالَ قُلْتُ وَ قَوْلُهُ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ فَقَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ بَعْدَ تِلْکَ.
امام صادق (علیه السلام)- یعقوب‌بن‌شعیب گوید: درباره‌ی معنای آیه‌ی وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ؛ پرسیدم که معنای آن چیست؟ فرمود: «آنان را برای عبادت آفریده است». به ایشان عرض کردم: «پس معنی آیه‌ی وَ لاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ، إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ چیست»؟ فرمود: «این آیات بعد از آن آیات نازل شده است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ أمیرالمؤمنین (علیه السلام) نَسَخَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ أَیْ لِلرَّحْمَهًِْ خَلَقَهُمْ.
امام علی (علیه السلام)- این سخن خدای تعالی: من جنّ و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند. (ذاریات/۵۶) این سخن خدای عزّوجلّ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ را نسخ کرد. وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ؛ [یعنی] آن‌ها را برای رحمت آفریده است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أبِی‌بَصیر قَال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ قَالَ خَلَقَهُمْ لِیَأْمُرَهُمْ بِالْعِبَادَهًِْ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ قَالَ خَلَقَهُمْ لِیَفْعَلُوا مَا یَسْتَوْجِبُونَ بِهِ رَحْمَتَهُ فَیَرْحَمَهُمْ.
امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی معنی آیه: من جنّ و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند. (ذاریات/۵۶) سؤال کردم و ایشان فرمود: «آنان را آفرید تا به عبادت خود فرمان دهد». [و نیز] درباره‌ی تفسیر آیه‌ی وَ لاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ، إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ سؤال کردم. ایشان فرمود: «خداوند بندگانی را آفرید تا اعمالی را انجام دهند که مستوجب لطف و رحمت او گردند و سپس رحمت خود را شامل حال آنان کند».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ فِی الدِّینِ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ یَعْنِی آلَ مُحَمَّد (وَ أَتْبَاعَهُمْ یَقُولُ اللَّهُ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ یَعْنِی أَهْلَ رَحْمَهًٍْ لَا یَخْتَلِفُونَ فِی الدِّین.
امام باقر (علیه السلام)- وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ آنان پیوسته در امر دین با هم اختلاف دارند. إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ؛ مگر آن‌کس که خداوند به او رحم کند و منظور از آنان، خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و پیروان آن‌ها هستند و خداوند می‌فرماید: وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ [یعنی] آن‌ها را اهل رحمت خلق کرد که در امر دین با هم اختلافی ندارند.
السّجّاد (علیه السلام)- وَ لَا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ فَأُولئِکَ هُمْ أَوْلِیَاؤُنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ مِنَ الطِّینَهًِْ الطَّیِّبَهًْ.
امام سجاد (علیه السلام)- وَ لاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ، إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ؛ منظور از ایشان، شیعیان مؤمن ما هستند. به همین دلیل خداوند آن‌ها را از گل پاک آفرید.