آیه أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً [78]
نماز را از زوال خورشيد (هنگام ظهر) تا نهايت تاريكى شب (نيمه شب) برپادار و همچنين قرآن فجر (نماز صبح) را چرا كه قرآن فجر، مشهود [فرشتگان شب و روز] است.
الباقر ( عَنْ زُرَارَهًَْ قَال سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (عَمَّا فَرَضَ اللَّهُ عزّوجلّ مِنَ الصَّلَاهًِْ فَقَالَ خَمْسُ صَلَوَاتٍ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَقُلْتُ فَهَلْ سَمَّاهُنَّ وَ بَیَّنَهُنَّ فِی کِتَابِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ (أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ دُلُوکُهَا زَوَالُهَا فَفِیمَا بَیْنَ دُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ سَمَّاهُنَّ اللَّهُ وَ بَیَّنَهُنَّ وَ وَقَّتَهُنَّ وَ غَسَقُ اللَّیْلِ هُوَ انْتِصَافُهُ.
امام باقر (علیه السلام)- زراره گوید: از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی نمازهای واجب پرسیدم، فرمود: «پنج نماز در هر شب و روز». پرسیدم: «آیا خداوند در کتاب خود از آن‌ها نام برده و آن‌ها را مشخّص‌کرده است»؟ فرمود: «آری! خداوند تبارک‌وتعالی به پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است؛ أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ، دلوکِ خورشید یعنی زوال آن و وقت ظهر، از این زوال تا نیمه شب چهار نماز واجب است که خدا آن‌ها را توضیح و تبیین کرده و وقت آن‌ها را مشخّص نموده است و غَسَق اللّیل یعنی نیمه شب».
الصّادق ( عَنْ یَزِیدَ‌بْنِ‌خَلِیفَهًَْ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (إِنَّ عُمَرَبْنَ‌حَنْظَلَهًَْ أَتَانَا عَنْکَ بِوَقْتٍ فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (إِذاً لَا یَکْذِبُ عَلَیْنَا قُلْتُ ذَکَرَ أَنَّکَ قُلْتَ إِنَّ أَوَّلَ صَلَاهًٍْ افْتَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ (الظُّهْرُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عزّوجلّ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ لَمْ یَمْنَعْکَ إِلَّا سُبْحَتُکَ ثُمَّ لَا تَزَالُ فِی وَقْتٍ إِلَی أَنْ یَصِیرَ الظِّلُّ قَامَهًًْ وَ هُوَ آخِرُ الْوَقْتِ فَإِذَا صَارَ الظِّلُّ قَامَهًًْ دَخَلَ وَقْتُ الْعَصْرِ فَلَمْ یَزَلْ فِی وَقْتِ الْعَصْرِ حَتَّی یَصِیرَ الظِّلُّ قَامَتَیْنِ وَ ذَلِکَ الْمَسَاءُ فَقَالَ صَدَقَ.
امام صادق (علیه السلام)- یزیدبن‌خلیفه گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «عمربن‌حنظله از جانب شما برای ما درباره‌ی وقت نماز صحبت کرده است». فرمود: «پس هیچ دروغی نگفته است». عرض کردم: «به ما گفته شما فرموده‌اید: اوّلین نمازی‌که خدا بر پیامبرش واجب کرد نماز ظهر بود؛ زیرا خداوند فرموده است: أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ، و چون آفتاب زوال یافت فقط مانع از نماز نافله می‌گردد. آنگاه وقت برای نماز هست تا زمانی‌که سایه به‌اندازه‌ی قامت کامل انسان شود، در وقت زوال و ظهر است و چون سایه‌ی کامل شد، عصر شروع می‌شود و عصر ادامه دارد تا اینکه سایه به‌اندازه‌ی دو برابر قد برسد، که آن را شامگاه و یا مساء می‌گوییم». امام (علیه السلام) فرمود: «راست گفته است».
السّجّاد ( عَنْ سَعِیدِ‌بْنِ‌الْمُسَیَّبِ قَال سَأَلْتُ عَلِی‌بْن‌الحُسَیْن (... فَقُلْتُ لَهُ فَمَتَی فُرِضَتِ الصَّلَاهًُْ عَلَی الْمُسْلِمِینَ عَلَی مَا هُمْ عَلَیْهِ الْیَوْمَ فَقَالَ بِالْمَدِینَهًِْ حِینَ ظَهَرَتِ الدَّعْوَهًُْ وَ قَوِیَ الْإِسْلَامُ وَ کَتَبَ اللَّهُ عزّوجلّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ الْجِهَادَ وَ زَادَ رَسُولُ اللَّهِ (فِی الصَّلَاهًِْ سَبْعَ رَکَعَاتٍ فِی الظُّهْرِ رَکْعَتَیْنِ وَ فِی الْعَصْرِ رَکْعَتَیْنِ وَ فِی الْمَغْرِبِ رَکْعَهًًْ وَ فِی الْعِشَاءِ الْآخِرَهًِْ رَکْعَتَیْنِ وَ أَقَرَّ الْفَجْرَ عَلَی مَا فُرِضَتْ لِتَعْجِیلِ نُزُولِ مَلَائِکَهًِْ النَّهَارِ مِنَ السَّمَاءِ وَ لِتَعْجِیلِ عُرُوجِ مَلَائِکَهًِْ اللَّیْلِ إِلَی السَّمَاءِ وَ کَانَ مَلَائِکَهًُْ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَهًُْ النَّهَارِ یَشْهَدُونَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صَلَاهًَْ الْفَجْرِ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عزّوجلّ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً یَشْهَدُهُ الْمُسْلِمُونَ وَ یَشْهَدُهُ مَلَائِکَهًُْ النَّهَارِ وَ مَلَائِکَهًُْ اللَّیْلِ.
امام سجّاد (علیه السلام)- سعیدبن‌مسیب گوید: از امام سجّاد (علیه السلام) پرسیدم: «نماز به‌این‌صورت و ترتیبی که امروز است چه زمانی بر مسلمانان واجب شد»؟ فرمود: «در مدینه وقتی دعوت کاملاً آشکار شد و اسلام قوی شد و خدا جهاد را برای مسلمانان واجب فرمود، پیامبر (صلی الله علیه و آله) هفت رکعت به نمازها افزود. دو رکعت به نماز ظهر و عصر، یک رکعت به نماز مغرب و دو رکعت به نماز عشاء افزود و نماز صبح را به‌همان‌صورت که واجب شده بود دو رکعت باقی گذاشت، به‌خاطر اینکه ملائکه‌ی شب و ملائکه‌ی روز، همراه با پیامبر (صلی الله علیه و آله) در نماز صبح شرکت می‌کردند و [نیز] ملائکه‌ی روز برای نزول از آسمان و ملائکه‌ی شب برای عروج به آسمان تعجیل دارند. لذا خداوند عزّوجلّ فرمود: وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا، مسلمانان و ملائکه‌ی روز و شب در نماز او شرکت می‌کنند».
أمیرالمؤمنین ( جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی النَّبِیِّ (فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ مِمَّا سَأَلَهُ أَنَّهُ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عزّوجلّ لِأَیِّ شَیْءٍ فَرَضَ اللَّهُ عزّوجلّ هَذِهِ الْخَمْسَ الصَّلَوَاتِ فِی خَمْسِ مَوَاقِیتَ عَلَی أُمَّتِکَ فِی سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَقَالَ النَّبِیُّ (إِنَّ الشَّمْسَ عِنْدَ الزَّوَالِ لَهَا حَلْقَهًٌْ تَدْخُلُ فِیهَا فَإِذَا دَخَلَتْ فِیهَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَیُسَبِّحُ کُلُّ شَیْءٍ دُونَ الْعَرْشِ بِحَمْدِ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ وَ هِیَ السَّاعَهًُْ الَّتِی یُصَلِّی عَلَیَّ فِیهَا رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَیَّ وَ عَلَی أُمَّتِی فِیهَا الصَّلَاهًَْ وَ قَالَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ هِیَ السَّاعَهًُْ الَّتِی یُؤْتَی فِیهَا بِجَهَنَّمَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ فَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ یُوَافِقُ تِلْکَ السَّاعَهًَْ أَنْ یَکُونَ سَاجِداً أَوْ رَاکِعاً أَوْ قَائِماً إِلَّا حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّار.
امام علی (علیه السلام)- عدّه‌ای از یهود نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمده و داناترین آن‌ها درباره‌ی مسائل از آن حضرت (صلی الله علیه و آله) سؤال کرد و جزء سؤالاتی که از آن حضرت (صلی الله علیه و آله) پرسید این بود که گفت: «بفرمایید تا بدانم برای چه خداوند عزّوجلّ این نمازهای پنجگانه را در طول شبانه‌روز در پنج نوبت بر امّت تو مقرّر فرمود»؟ پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «همانا خورشید را در هنگام زوال حلقه‌ای است که بدان داخل می‌شود و دراین‌هنگام هرچه در میان عرش (آسمان) و زمین است به تسبیح و تحمید پروردگارم زبان می‌گشایدو چون داخل آن شد زوال خورشید صورت می‌گیرد و دراین‌هنگام هرچه تحت عرش است [یا در میان زمین و عرش است] به تسبیح و تحمید پروردگارم زبان می‌گشاید و این همان ساعتی است که پروردگارم صلوات و رحمت و برکات خود را بر من نازل می‌فرماید و خداوند دراین‌موقع بر من و امّتم نماز را واجب ساخته است و فرموده است: أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ؛ یعنی نماز را از وقت زوال خورشید تا نیمه شب به‌پادار و این ساعتی است که در روز قیامت جهنّم را در صحرای محشر می‌آورند، پس هیچ مؤمنی نیست که آن ساعت در سجده یا رکوع باشد یا به نماز ایستاده باشد مگر آنکه خداوند بدنش را بر آتش حرام سازد.
الصّادق ( عَنْ زُرَارَهًَْ قَال سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (عَنْ هَذِهِ الْآیَهًِْ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ قَالَ دُلُوکُ الشَّمْسِ زَوَالُهَا عِنْدَ کَبِدِ السَّمَاءِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ إِلَی انْتِصَافِ اللَّیْلِ فَرَضَ اللَّهُ فِیمَا بَیْنَهُمَا أَرْبَعَ صَلَوَاتٍ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ یَعْنِی الْقِرَاءَهًَْ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً قَالَ یَجْتَمِعُ فِی صَلَاهًِْ الْغَدَاهًِْ حَرَسُ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ قَالَ وَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاتَیْنِ لَیْسَ نَفْلٌ إِلَّا السُّبْحَهًَْ الَّتِی جَرَتْ بِهَا السُّنَّهًُْ أَمَامَهَا قُرْآنَ الْفَجْرِ قَالَ رَکْعَتَانِ الْفَجْرِ وَ وَضَعَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ (وَ وَقَّتَهُنَّ لِلنَّاسِ.
امام صادق (علیه السلام)- زراره گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ پرسیدم. فرمود: «دُلوک الشمس، یعنی زوال آفتاب در وسط آسمان، إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ یعنی تا نیمه شب، خدا مابین این دو زمان، چهار نماز را واجب کرده است؛ ظهر، عصر، مغرب و عِشاء، وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ؛ یعنی قرائت. إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا. در زمان نماز صبح ملائکه‌ی نگهبان شب و روز جمع می‌شوند و وقتی آفتاب از نیم‌روز بگذرد، زمان نماز ظهر و عصر فرا می‌رسد. و نافله و مستحبّی نیست مگر نماز مستحبی که سنّت است پیش از آن (نماز ظهر) خوانده شود. وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ منظور، دو رکعت نماز صبح است، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این نمازها را تعیین کرده و وقت آن را برای مردم مشخّص کرده است.
الصّادق ( عَنْ عُبَیْدِ‌بْنِ‌زُرَارَهًَْ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی افْتَرَضَ أَرْبَعَ صَلَوَاتٍ أَوَّلُ وَقْتِهَا مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی انْتِصَافِ اللَّیْلِ مِنْهَا صَلَاتَانِ أَوَّلُ وَقْتِهِمَا مِنْ عِنْدِ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ وَ مِنْهَا صَلَاتَانِ أَوَّلُ وَقْتِهِمَا مِنْ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی انْتِصَافِ اللَّیْلِ إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ.
امام صادق (علیه السلام)- عبیدبن‌زراره از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه: أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ، نقل می‌کند که فرمود: «خداوند چهار نماز را واجب نموده است، اوّلین وقت آن زوال آفتاب و آخر آن نیمه‌ی شب است. از جمله؛ زمان دو نماز از زوال آفتاب تا غروب آن است و یکی قبل از دیگری و زمان دو نماز دیگر، از غروب آفتاب تا نیمه‌ی شب است، یکی قبل از دیگری».
الباقر ( عَنْ زُرَارَهًَْ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (فِی قَوْلِ اللَّهِ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ قَالَ زَوَالُهَا إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ إِلَی نِصْفِ اللَّیْلِ ذَلِکَ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ وَضَعَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ (وَ وَقَّتَهُنَّ لِلنَّاسِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ صَلَاهًُْ الْغَدَاهًِْ.
امام باقر (علیه السلام)- زراره نقل می‌کند: امام محمّدباقر (علیه السلام) درباره‌ی آیه: أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ فرمود: «یعنی زوال آفتاب. إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ یعنی تا نیمه شب و این چهار نماز را رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تعیین کرده و وقت و زمان آن‌ها را برای مردم مشخّص‌کرده است، وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ یعنی نماز صبح».
الصّادقین ( قَالَ مُحَمَّدٌ الْحَلَبِیُّ عَنْ أَحَدِهِمَا وَ غَسَقُ اللَّیْلِ نِصْفُهَا بَلْ زَوَالُهَا وَ قَالَ أُفْرِدَ الْغَدَاهًُْ وَ قَالَ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً فَرَکْعَتَا الْفَجْرِ یَحْضُرُهُمَا الْمَلَائِکَهًُْ مَلَائِکَهًُْ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَهًُْ النَّهَارِ.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)- محمّد حلبی از یکی از ایشان نقل می‌کند: غَسَقِ اللَّیْلِ یعنی نیمه‌ی شب یا بعد از آنکه شب از نیمه گذشت، سپس خداوند نماز صبح را جداگانه بیان کرده و فرموده است: وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا، ملائکه‌ی شب و روز در دو رکعت نماز صبح حاضر می‌شوند.
الصّادق ( دُلُوکُ الشَّمْسِ زَوَالُهَا وَ غَسَقُ اللَّیْلِ انْتِصَافُهَا وَ قُرْآنُ الْفَجْرِ رَکْعَتَا الْفَجْرِ.
امام صادق (علیه السلام)- مراد از لِدُلُوکِ الشَّمْسِ، مایل گشتن خورشید از میانه‌ی آسمان (دایره‌ی نصف النّهار) به‌سوی مغرب (هنگام ظهر شرعی) است. مراد از غَسَقُ اللَّیْلِ، نیمه شب و مراد از قُرْآنُ الْفَجْرِ دو رکعت نماز صبح است.
الصّادقین ( ِ أَنَ الدُّلُوکَ هُوَ الزَّوَال.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)- دُلوک همان مایل گشتن خورشید از میانه‌ی آسمان (دایره‌ی نصف النّهار) به‌سوی مغرب (هنگام ظهر شرعی) است.
الصّادق ( وَ عَنْ زُرَارَهًَْ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (عَنْ هَذِهِ الْآیَهًِْ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ (وَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاتَیْنِ.
امام صادق (علیه السلام)- زراره گوید: از امام صادق (علیه السلام) پیرامون آیه: أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ پرسیدم. فرمود: «هنگامی‌که خورشید از میانه‌ی آسمان (دایره‌ی نصف النّهار) به‌سوی مغرب مایل شود، زمان خواندن نماز ظهر و عصر فرا رسیده است».
الصّادق ( عَنِ الْحَلَبِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (قَال الشَّمْسِ زَوَالُ النَّهَارِ مِنْ نِصْفِهِ وَ غَسَقُ اللَّیْلِ زَوَالُ اللَّیْلِ مِنْ نِصْفِهِ قَالَ فَفُرِضَ فِیمَا بَیْنَ هَذَیْنِ الْوَقْتَیْنِ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً یَعْنِی صَلَاهًَْ الْغَدَاهًِْ یَجْتَمِعُ فِیهَا حَرَسُ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- حلبی نقل می‌کند: امام صادق (علیه السلام) فرمود: لِدُلُوکِ الشَّمْسِ عبارت است از گذشتن روز از میانه و غَسَقِ اللَّیْلِ گذشتن شب از میانه است، فرمود: «میان این دو زمان، چهار نماز (نمازهای ظهر، عصر، مغرب و عشاء) واجب شده است». آنگاه فرمود: «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً؛ مراد از قرآن فجر، نماز صبح است که فرشتگانی که نگهبان شب هستند با فرشتگانی‌که نگهبانان روز هستند در آن موقع، جمع شوند [و همگی شاهد و گواه بر کسانی هستند که نماز صبح را به‌پا می‌دارند]».
الصّادقین ( عَنْ زُرَارَهًَْ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ وَ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (عَنْ قَوْلِهِ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ قَالَ جُمِعَتِ الصَّلَاهًُْ کُلُّهُنَّ وَ دُلُوکُ الشَّمْسِ زَوَالُهَا وَ غَسَقُ اللَّیْلِ انْتِصَافُهُ وَ قَالَ إِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ کُلَّ لَیْلَهًٍْ إِذَا انْتَصَفَ اللَّیْلُ مَنْ رَقَدَ عَنْ صَلَاهًِْ الْعِشَاءِ إِلَی هَذِهِ السَّاعَهًِْ فَلَا نَامَتْ عَیْنَاهُ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ قَالَ صَلَاهًُْ الصُّبْحِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ کانَ مَشْهُوداً قَالَ تَحْضُرُهُ مَلَائِکَهًُْ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)- زراره، حمران و محمّدبن‌مسلم از امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کنند: درباره‌ی آیه: أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ فرمودند: «همه‌ی نمازها در [این آیه] جمع شده‌اند، دُلُوکِ الشَّمْسِ یعنی زوال آفتاب و غَسَقِ اللَّیْلِ یعنی نیمه شب. و منادی در هر نیمه شب از آسمان ندا می‌دهد؛ هرکس تا این ساعت از نماز عشاء غافل شده چشمانش دیگر نخوابد. وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ یعنی نماز صبح و امّا اینکه خداوند می‌فرماید: کَانَ مَشْهُودًا یعنی ملائکه‌ی شب و ملائکه روز در آن حضور می‌یابند».
الصّادق ( عَنْ رُزَیْقٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی الْغَدَاهًَْ بِغَلَسٍ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ الصَّادِقِ أَوَّلَ مَا یَبْدُو قَبْلَ أَنْ یَسْتَعْرِضَ وَ کَانَ یَقُولُ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً إِنَّ مَلَائِکَهًَْ اللَّیْلِ تَصْعَدُ وَ مَلَائِکَهًَْ النَّهَارِ تَنْزِلُ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَنَا أُحِبُّ أَنْ تَشْهَدَ مَلَائِکَهًُْ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَهًُْ النَّهَارِ صَلَاتِی وَ کَانَ یُصَلِّی الْمَغْرِبَ عِنْدَ سُقُوطِ الْقُرْصِ قَبْلَ أَنْ تَظْهَرَ النُّجُومُ وَ قَالَ (إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فَلَا نَافِلَهًَْ.
امام صادق (علیه السلام)- رزیق نقل می‌کند: امام صادق (علیه السلام) در تاریکی آخر شب نزدیک طلوع فجر حقیقی، در ابتدای طلوع آن قبل از آنکه کاملاً گسترده شود، نماز می‌خواند و می‌فرمود: وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا. در هنگام طلوع فجر ملائکه‌ی شب به آسمان می‌روند و ملائکه‌ی روز به پایین می‌آیند، من دوست دارم ملائکه‌ی شب و ملائکه روز نماز مرا ببینند و گواه بر آن باشند و نماز مغرب را هنگام غروب کامل خورشید قبل از ظهور ستاره‌ها می‌خواند.
الصّادق ( إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ فَقَدْ دَخَلَتْ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ فِیمَا بَیْنَ هَذَیْنِ الْوَقْتَیْنِ وَ أَفْرَدَ صَلَاهًَْ الْفَجْرِ فَقَالَ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً فَمَنْ صَلَّی قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ فَلَا صَلَاهًَْ لَهُ.
امام صادق (علیه السلام)- أقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ، درمیان این دو وقت، چهار نماز وارد شده است و خدا نماز صبح را جداگانه عنوان کرده و فرموده است: وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا؛ هرکس قبل از زوال خورشید نماز بخواند، گویی نمازی نخوانده است.
فقه الرّضا ( أَوَّلُ صَلَاهًٍْ فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی الْعِبَادِ صَلَاهًُْ یَوْمِ الْجُمُعَهًِْ الظُّهْرِ فَهُوَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِکانَ مَشْهُوداً تَشْهَدُهُ مَلَائِکَهًُْ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَهًُْ النَّهَارِ وَ قَالَ أَوَّلُ وَقْتِ الظُّهْرِ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ آخِرُهُ أَنْ یَبْلُغَ الظِّلُّ ذِرَاعاً أَوْ قَدَمَیْنِ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ فِی کُلِّ زَمَانٍ.
فقه الرضا (علیه السلام)- اوّلین نمازی که خداوند بر بندگان واجب فرمود، نماز ظهرِ روز جمعه بوده است، چنانکه خداوند فرموده: أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً، یعنی فرشتگان شب به‌همراه فرشتگان روز بر نماز صبح گواه هستند و فرمود: «ابتدای وقت نماز ظهر، مایل گشتن خورشید از میانه‌ی آسمان (دایره‌ی نصف النّهار) به‌سوی مغرب است و نهایتِ [وقت فضیلتِ] آن در هر زمان این است که سایه [مراد، سایه‌ی شاخصی است که در زمین برای تعیین وقت ظهر قرار می‌دهند] از هنگام مایل‌شدن خورشید از میانه‌ی آسمان، به‌اندازه‌ی یک ذراع [از آرنج دست تا سر انگشتان را ذِراع گویند] یا دو گام برسد».
الکاظم ( مَا بَیْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی سُقُوطِ الشَّفَقِ غَسَقٌ.
امام کاظم (علیه السلام)- میان غروب خورشید تا نهانی شفق، غسق است.
الصّادق ( وَ أَوَّلُ وَقْتِ الْعِشَاءِ الْآخِرَهًِْ ذَهَابُ الْحُمْرَهًِْ وَ آخِرُ وَقْتِهَا إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ یَعْنِی نِصْفَ اللَّیْلِ.
امام صادق (علیه السلام)- و ابتدای وقت نماز عشاء از بین رفتن سرخیِ [ایجاد شده در طرف مشرق هنگام غروب خورشید] و آخرین وقت آن، نهایت تاریکی شب یعنی نصف شب است.
الباقر ( عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (قَالَ: لَمَّا عُرِجَ بِرَسُولِ اللَّهِ (نَزَلَ بِالصَّلَاهًِْ عَشْرَ رَکَعَاتٍ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ فَلَمَّا وُلِدَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (زَادَ رَسُولُ اللَّهِ (سَبْعَ رَکَعَاتٍ شُکْراً لِلَّهِ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ تَرَکَ الْفَجْرَ لَمْ یَزِدْ فِیهَا لِضِیقِ وَقْتِهَا لِأَنَّهُ تَحْضُرُهَا مَلَائِکَهًُْ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَهًُْ النَّهَار.
امام باقر (علیه السلام)- هنگامی‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به معراج بردند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) با نماز [های واجب] که ده رکعت و هرکدام دو رکعتی بودند به زمین بازگشت. چون حسن و حسین (علیها السلام) به دنیا آمدند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به‌عنوان شکرگزاری خداوند، هفت رکعت [به آن نمازها] اضافه کرد و خداوند نیز این کار پیامبر (صلی الله علیه و آله) را تأیید فرمود و نماز صبح را به حال خود باقی گذاشته و به دلیل تنگیِ وقتش، به رکعت‌های آن اضافه نکرد چرا که در آن هنگام، فرشتگان شب و فرشتگان روز حاضر می‌شوند.
الصّادق ( عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ الدِّینَوَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَ الْحَدِیثَ إِلَی الصَّادِقِ (قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِمَ صَارَتِ الْمَغْرِبُ ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ وَ أَرْبَعاً بَعْدَهَا لَیْسَ فِیهَا تَقْصِیرٌ فِی حَضَرٍ وَ لَا سَفَرٍ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ (لِکُلِّ صَلَاهًٍْ رَکْعَتَیْنِ فِی الْحَضَرِ فَأَضَافَ إِلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ لِکُلِّ صَلَاهًٍْ رَکْعَتَیْنِ فِی الْحَضَرِ وَ قَصَّرَ فِیهَا فِی السَّفَرِ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَلَمَّا صَلَّی الْمَغْرِبَ بَلَغَهُ مَوْلِدُ فَاطِمَهًَْ (فَأَضَافَ إِلَیْهَا رَکْعَهًًْ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا أَنْ وُلِدَ الْحَسَنُ (أَضَافَ إِلَیْهَا رَکْعَتَیْنِ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا أَنْ وُلِدَ الْحُسَیْنُ أَضَافَ إِلَیْهَا رَکْعَتَیْنِ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَتَرَکَهَا عَلَی حَالِهَا فِی الْحَضَرِ وَ السَّفَر.
امام صادق (علیه السلام)- در حدیثی مرفوع آمده است: از امام صادق (علیه السلام) سؤال کردم: «چرا نماز مغرب سه رکعت و نافله‌ی آن چهار رکعت [دو نماز دو رکعتی] قرار داده شده است و در سفر و وطن، کوتاه [و شکسته] نمی‌شود»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «خداوند تبارک‌وتعالی هر نمازی را دو رکعتی بر پیامبر خود فرو فرستاد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به هر نماز در وطن دو رکعت افزود و در سفر، آن نمازها را کوتاه نمود [و آن دو رکعت اضافی را انداخت] مگر نماز مغرب و نماز صبح، چون [روزی] پیامبر (صلی الله علیه و آله) نماز مغرب را به‌جا آورد خبر ولادت حضرت فاطمه (سلام الله علیها) به ایشان رسید و حضرت (صلی الله علیه و آله) به‌عنوان شکرگزاری خداوند، یک رکعت به نماز مغرب افزود. زمانی‌که امام حسن (علیه السلام) به دنیا آمد پیامبر (صلی الله علیه و آله) به‌عنوان شکرگزاری خداوند، دو رکعت [به‌عنوان نافله] به نماز مغرب افزود. پس از مدّتی که امام حسین (علیه السلام) به دنیا آمد [باز] پیامبر (صلی الله علیه و آله) به‌عنوان شکرگزاری خداوند، دو رکعت [به‌عنوان نافله] به نماز مغرب افزود و این آیه را تلاوت فرمود: که سهم [میراث] پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد. (نساء/۱۱) [یعنی برای حضرت فاطمه (سلام الله علیها) که دختر است یک رکعت اضافه شد و برای امام حسن و امام حسین (علیها السلام) که پسر هستند دو رکعت که دو برابر یک رکعت است] و نماز مغرب و دو نافله‌اش را در سفر و وطن به حال خود باقی گذاشت».