آیه وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحيمُ [118]
و [همچنين] آن سه‌نفر كه [از شركت در جنگ تبوك] تخلّف جستند، [و مسلمانان با آنان قطع‌رابطه نمودند] تا آنجا كه زمين با همه‌ی وسعتش بر آن‌ها تنگ شد [حتّى] در وجود خويش، جايى براى خود نمى‌يافتند [و] دانستند پناهگاهى در برابر عذاب خدا جز رفتن به‌سوى او نيست، سپس خدا رحمتش را شامل حال آن‌ها نمود، [و به آنان توفيق داد] تا توبه كنند، زيرا خداوند بسيار توبه‌پذير و مهربان است.
الصّادقین (علیها السلام)- إِنَّ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا تَوَجَّهَ إِلَی غَزَاهًِْ تَبُوکَ تَخَلَّفَ عَنْهُ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ الشَّاعِرُ وَ مَرَارَهًُْ بْنُ الرَّبِیعِ وَ هِلَالُ بْنُ أُمَیَّهًَْ الرَّافِعِیُّ تَخَلَّفُوا عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) عَلَی أَنْ یَتَحَوَّجُوا وَ یَلْحَقُوهُ فَلَهَوْا بِأَمْوَالِهِمْ وَ حَوَائِجِهِمْ عَنْ ذَلِکَ وَ نَدَامُوا وَ تَابُوا فَلَمَّا رَجَعَ النَّبِیُّ مُظَفَّراً مَنْصُوراً أَعْرَضَ عَنْهُمْ فَخَرَجُوا عَلَی وُجُوهِهِمْ و هَامُوا فِی الْبَرِیَّهًِْ مَعَ الْوُحُوشِ وَ نَدِمُوا أَصْدَقَ نَدَامَهًٍْ وَ خَافُوا أَنْ لَا یَقْبَلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُمْ وَ رَسُولُهُ لِإِعْرَاضِهِ عَنْهُمْ فَنَزَلَ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام) فَتَلَا عَلَی النَّبِیِّ فَأَنْفَذَ إِلَیْهِمْ مَنْ جَاءَ بِهِمْ فَتَلَا عَلَیْهِمْ وَ عَرَّفَهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ قَبِلَ تَوْبَتَهُمْ.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)- همانا پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگامی‌که به غزوه‌ی تبوک عازم شد، کعب‌بن‌مالک شاعر و مرارهًْ‌بن‌ربیع و هلال‌بن‌امیّه رافعی برای برطرف‌کردن بعضی نیازهایشان از حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) عقب ماندند و قرار بر این بود که بعداً به وی ملحق شوند. امّا آنان به اموال و حاجات خویش سرگرم شدند، سپس پشیمان شدند و توبه کردند. هنگامی‌که پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیروزمندانه برگشت، از آنان روی‌گردان شد. آنان دل به بیابان زدند و با حیوانات وحشی همراه شدند و صادقانه پشیمان شدند و بیم داشتند که خدا و رسولش به خاطر روی‌گردانی از آنان، توبه‌شان را نپذیرند. جبرئیل نازل شد و وحی را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) خواند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) کسی را به‌دنبال آنان فرستاد تا آنان را بیاورد و سپس آیه را بر آنان تلاوت کرد و به آنان خبر داد که خدا توبه‌شان را پذیرفته است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَهًَْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا قَالَ: کَعْبٌ وَ مَرَارَهًُْ بْنُ الرَّبِیعِ وَ هِلَالُ بْنُ أُمَیَّهًَْ.
امام صادق (علیه السلام)- علی‌بن‌ابی‌حمزه گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این سخن خدای تبارک‌وتعالی: وَ عَلَی الثَّلاَثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُواْ پرسیدم، فرمود: «کعب و مرارهًْ‌بن‌ربیع و هلال‌بن‌امیّه بودند».
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ أَبُولُبَابَهًَْ أَحَدَهُمْ یَعْنِی فِی وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا.
امام صادق (علیه السلام)- ابولبابه جزء آنان بود، یعنی مصداق این آیه: وَ عَلَی الثَّلاَثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُواْ نبود.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- نَزَلَتْ فِی أَبِی ذَرٍّ (رحمة الله علیه) وَ أَبِی خَیْثَمَهًَْ وَ عُمَیْرَهًَْ بْنِ وَهَبَ الَّذِینَ تَخَلَّفُوا ثُمَّ لَحِقُوا بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- این آیه درباره‌ی ابوذر (رحمة الله علیه)، ابوخیثمه و عمیرهًْ‌بن‌وهب نازل شد که عقب ماندند. سپس به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیوستند.
الصّادق (علیه السلام)- تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لِمَا عَرَفَ مِنْ صِدْقِ نِیَّاتِهِم.
امام صادق (علیه السلام)- خداوند به خاطر آنچه از راستی نیّت آنان مشاهده کرد، توبه‌ی آنان را مورد پذیرش قرار داد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فِی عَوَالِی اللِّئَالِی وَ رُوِیَ أَنَّ الثَّلَاثَهًَْ الَّذِینَ تَخَلَّفُوا فِی غَزْوَهًِْ تَبُوکَ لَمَّا نَزَلَ فِی حَقِّهِمْ وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا ... وَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَالُوا خُذْ أَمْوَالَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ تَصَدَّقْ بِهَا وَ طَهِّرْنَا مِنَ الذُّنُوبِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) مَا أُمِرْتُ أَنْ آخُذَ مِنْ أَمْوَالِکُمْ شَیْئاً فَنَزَلَ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً فَأَخَذَ مِنْهُمُ الزَّکَاهًَْ الْمَفْرُوضَهًَْ شَرْعاً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- در عوالی اللآلی این‌گونه روایت شده است: آن سه نفری که در جنگ تبوک تخلّف کرده [و به جنگ نرفته] بودند، هنگامی‌که آیه: وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا در حقّشان نازل شد و خداوند توبه‌ی آن‌ها را پذیرفت، گفتند: «ای رسول خدا! از اموال ما چیزی بگیر و صدقه بده و ما را از گناهان پاک کن». [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] فرمود: «به من دستور داده نشده است که چیزی از اموال شما بگیرم». که این آیه نازل شد: از اموال آن‌ها صدقه‌ای [به‌عنوان زکات] بگیر. (توبه/۱۰۳). ازاین‌رو [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] از آن‌ها زکاتی را که شرعاً واجب بود، گرفت.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ سَلَّامِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا قَالَ: أَقَالَهُمْ فَوَ اللَّهِ مَا تابُوا.
امام باقر (علیه السلام)- سلّام از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این کلام خدای متعال: تَابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُواْ، نقل می‌کند که فرمود: «خداوند از آنان درگذشت، ولی به خدا سوگند که آنان توبه نکردند».