آیه الْحَمْدُ لِلهِ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ [1]
حمد و سپاس، مخصوص خداوندى است كه آسمان‌ها و زمين را آفريد، و ظلمت‌ها و نور را پديد آورد؛ امّا كافران براى پروردگار خود، همتا و شبيه قرار مى‌دهند [با اينكه دلايل توحيد و يگانگى او، در آفرينش جهان آشكار است].
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّه (صلی الله علیه و آله) لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ انْتَهَی بِهِ جَبْرَئِیلُ إِلَی نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ النُّورُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی ذَلِکَ النَّهَرِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یا محمد (صلی الله علیه و آله) اعْبُرْ عَلَی بَرَکَهًِْ اللَّهِ فَقَدْ نَوَّرَ اللَّهُ لَکَ بَصَرَکَ وَ مَدَّ لَکَ أَمَامَکَ فَإِنَّ هَذَا نَهَرٌ لَمْ یَعْبُرْهُ أَحَدٌ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ (علیه السلام) غَیْرَ أَنَّ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ اغْتِمَاسَهًًْ فِیهِ ثُمَّ أَخْرُجُ مِنْهُ فَأَنْفُضُ أَجْنِحَتِی فَلَیْسَ مِنْ قَطْرَهًٍْ تَقْطُرُ مِنْ أَجْنِحَتِی إِلَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهَا مَلَکاً مُقَرَّباً لَهُ عِشْرُونَ أَلْفَ وَجْهٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ لِسَانٍ کُلُّ لِسَانٍ یَلْفَظُ بِلُغَهًٍْ لَا یَفْقَهُهَا اللِّسَانُ الْآخَرُ فَعَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: هنگامی‌که پیامبر (صلی الله علیه و آله) [در شب معراج] به آسمان برده شد، جبرئیل با او به رودی که به آن نور گفته می‌شود رسید و آن کلام خداوند عزّوجلّ است جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ هنگامی‌که با او به آن رود رسید، جبرئیل به او گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! به برکت خدا عبور کن. خداوند دیده‌ات را برایت نورانی کرد و روبه‌رویت را برایت گسترش داد [تا دید بیشتری نسبت به عالم هستی داشته باشی]؛ چون این رودی است که هیچ‌کس از آن عبور نکرده نه فرشته‌ی مقرّبی و نه پیامبر مرسلی جز اینکه من هر روز در آن فرو می‌روم. سپس از آن بیرون می‌آیم و بال‌هایم را تکان می‌دهم؛ پس هیچ قطره‌ای از بال‌هایم نمی‌ریزد مگر آنکه خدای تبارک‌وتعالی از آن فرشته‌ی مقرّبی می‌آفریند که بیست هزار صورت و چهل هزار زبان دارد و هر زبانی سخن به زبانی می‌گوید که زبان دیگران را نمی‌فهمد». سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عبور کرد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- النُّورُ الْقُرْآنُ وَ النُّورُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی وَ النُّورُ النُّورِیَّهًُْ وَ النُّورُ الْقَمَرُ وَ النُّورُ ضَوْءُ الْمُؤْمِنِ وَ هُوَ الْمُوَالَاهًُْ الَّتِی یَلْبَسُ بِهَا نُوراً یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ النُّورُ فِی مَوَاضِعَ مِنَ التَّوْرَاهًِْ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ حُجَّهًُْ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی عِبَادِهِ وَ هُوَ الْمَعْصُوم قوله سُبْحَانَهُ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ یَعْنِی اللَّیْلَ وَ النَّهَار.
امام علی (علیه السلام)- [اقسام نور در قرآن]: النُّورُ قرآن است، النُّورُ نامی از نام‌های خدای تعالی است، النُّورُ روشنایی است، النُّورُ ماه است، النُّورُ روشنایی مؤمن است و آن دوستی [با اولیای خدا] است که به‌واسطه‌ی آن در روز قیامت نوری می‌پوشد و نور در جاهایی از تورات و انجیل و قرآن حجّت خدای عزّوجلّ بر بندگانش است و آن معصوم است... کلام خداوند سبحان: الحَمْدُ لِلهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ یعنی شب و روز.
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْجَنَّهًَْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ النَّارَ وَ خَلَقَ الطَّاعَهًَْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْمَعْصِیَهًَْ وَ خَلَقَ الرَّحْمَهًَْ قَبْلَ الْغَضَبِ وَ وَ خَلَقَ الْخَیْرَ قَبْلَ الشَّرِّ وَ خَلَقَ الْأَرْضَ قَبْلَ السَّمَاءِ وَ خَلَقَ الْحَیَاهًَْ قَبْلَ الْمَوْتِ وَ خَلَقَ الشَّمْسَ قَبْلَ الْقَمَرِ وَ خَلَقَ النُّورَ قَبْلَ الظُّلْمَهًِْ.
امام باقر (علیه السلام)- خدای عزّوجلّ بهشت را آفرید قبل از اینکه آتش را بیافریند و اطاعت را آفرید قبل از اینکه نافرمانی را بیافریند و رحمت را قبل از غضب آفرید و خیر را قبل از شرّ آفرید و زمین را قبل از آسمان آفرید و زندگی را قبل از مرگ آفرید و خورشید را قبل از ماه آفرید و نور را قبل از تاریکی آفرید.
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ تَفَرَّدَ فِی وَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَهًٍْ فَصَارَتْ نُوراً ثُمَ خَلَقَ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ عِتْرَتَهُ (علیهم السلام) ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَهًٍْ فَصَارَتْ رُوحاً وَ أَسْکَنَهَا فِی ذَلِکَ النُّورِ وَ أَسْکَنَهُ فِی أَبْدَانِنَا فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ احْتَجَبَ بِنَا عَنْ خَلْقِهِ فَمَا زِلْنَا فِی ظِلِّ عَرْشِهِ خَضْرَاءَ مُسَبِّحِینَ نُسَبِّحُهُ وَ نُقَدِّسُهُ حَیْثُ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا عَیْنَ تَطْرِفُ ثُمَّ خَلَقَ شِیعَتَنَا وَ إِنَّمَا سُمُّوا شِیعَهًًْ لِأَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ شُعَاعِ نُورِنَا.
امام باقر (علیه السلام)- خداوند سبحان در وحدانیّت خویش یکتا بود، به کلمه‌ای تکلّم کرد و آن کلمه تبدیل به نور شد و از آن نور محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) و عترتش (علیهم السلام) را آفرید. بعد تکلّم به کلمه دیگری کرد که به روحی تبدیل شد و آن روح را در آن نور قرار داد و آن را ساکن بدن های ما گردانید. از این روست که ما روح اللَّه و کلمه‌ی خدا هستیم که در قالب ما از خلق خود در حجاب قرار گرفته است. آن زمان که نه خورشیدی، نه ماهی و نه چشمی بر هم زنی وجود داشت، ما پیوسته در سایه عرش سبز در حال تسبیح و تقدیس بودیم، سپس خداوند شیعیان ما را آفرید. و شیعه را به این نام نامیده‌اند، چون آن ها از شعاع نور ما آفریده شده‌اند.
الکاظم (علیه السلام)- ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ قَالَ یَعْدِلُونَ بَیْنَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورِ وَ بَیْنَ الْجَوْرِ وَ الْعَدْلِ.
امام کاظم (علیه السلام)- ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ، فرمود: بَیْنَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّور؛ ِ تاریکی‌ها و نور، و ظلم و عدل را مساوی هم قرار می‌دهند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- کَانَ فِی هَذِهِ الْآیَهًِْ رَدٌّ عَلَی ثَلَاثَهًِْ أَصْنَافٍ مِنْهُمْ لَمَّا قَالَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی الدَّهْرِیَّهًِْ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ الْأَشْیَاءَ لَا بَدْوَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَهًٌْ ثُمَّ قَالَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی الثَّنَوِیَّهًِْ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَهًَْ هُمَا مُدَبِّرَانِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی مُشْرِکِی الْعَرَبِ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَهًٌْ.
امام علی (علیه السلام)- در این آیه ردّ بر سه گروه از آنان (کافران) بود؛ هنگامی‌که فرمود: الحَمْدُ لِلهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، ردّ بر دهریّه بود که گفتند: اشیاء [عالم آفریننده‌ای ندارد و] آغازی برای آن نیست و آن دایمی است. وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ که ردّ بر ثنویه بود که گفتند: نور و تاریکی، آن دو، تدبیرکننده‌ی [امور عالم] هستند. ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ که ردّ بر مشرکین عرب بود که گفتند: بت‌های ما خدایان هستند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی‌الْبَاقِرُ عَنْ جَدِّی عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِین (علیهم السلام): اجْتَمَعَ یَوْماً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَهْلُ خَمْسَهًِْ أَدْیَانٍ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ الدَّهْرِیَّهًُْ وَ الثَّنَوِیَّهًُْ وَ مُشْرِکُو الْعَرَبِ ... وَ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) فَوَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا أَتَتْ عَلَی جَمَاعَتِهِمْ إِلَّا ثَلَاثَهًُْ أَیَّامٍ حَتَّی أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَأَسْلَمُوا وَ کَانُوا خَمْسَهًًْ وَ عِشْرِینَ رَجُلًا مِنْ کُلِّ فِرْقَهًٍْ خَمْسَهًٌْ وَ قَالُوا مَا رَأَیْنَا مِثْلَ حُجَّتِکَ یا محمد (صلی الله علیه و آله) نَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) قَالَ امیرالمؤمنین (علیه السلام) فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ فَکَانَ فِی هَذِهِ الْآیَهًِْ رَدّاً عَلَی ثَلَاثَهًِْ أَصْنَافٍ مِنْهُمْ لَمَّا قَالَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی الدَّهْرِیَّهًِْ الَّذِینَ قَالُوا الْأَشْیَاءُ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَهًٌْ ثُمَّ قَالَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی الثَّنَوِیَّهًِْ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَهًَْ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی مُشْرِکِی الْعَرَبِ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَهًٌْ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ إِلَی آخِرِهَا فَکَانَ رَدّاً عَلَی مَنِ ادَّعَی مِنْ دُونِ اللَّهِ ضِدّاً أَوْ نِدّاً.
امام علی (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) از پدرانش از امام علی (علیه السلام) روایت فرمود: روزی اهل پنج دین؛ یهود، مسیحیّت، دهریّه، ثنویّه و مشرکان عرب، نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جمع شدند ... و امام صادق (علیه السلام) فرمود: سوگند به خدایی که او را به حق، پیامبر مبعوث کرد، بیشتر از سه روز بر گروهشان نگذشت تا اینکه نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و مسلمان شدند و بیست و پنج نفر از هر گروهی پنج‌نفر بودند و گفتند: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! مانند دلیل و برهان تو را ندیده‌ایم. گواهی می‌دهیم که تو رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هستی». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: سپس خدای تعالی نازل فرمود: الحَمْدُ لِلهّ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ پس در این آیه ردّ بر سه گروه از آنان (کافران) بود؛ هنگامی‌که فرمود: الحَمْدُ لِلهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، ردّ بر دهریه بود که گفتند: اشیاء [عالم آفریننده‌ای ندارد و] آغازی برای آن نیست و آن دایمی است. سپس فرمود: وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ که ردّ بر ثنویه بود که گفتند: «نور و تاریکی، آن دو، تدبیرکننده [امور عالم] هستند». سپس فرمود: ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ که ردّ بر مشرکین عرب بود که گفتند: «بت‌های ما خدایان هستند». سپس خدای تعالی نازل فرمود: بگو: خداوند، یکتا و یگانه است. خداوندی است که همه‌ی نیازمندان قصد او می‌کنند. [هرگز] نزاد، و زاده نشد، و برای او هیچ‌گاه شبیه و مانندی نبوده است!. (اخلاص/۴۱). تا آخرش و ردّ بر کسانی بود که غیر از خدا ضدّ یا همتایی [برای خداوند] ادّعا کردند.