آیه ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا وَ اللهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكينَ [23]
سپس پاسخ و عذر آن‌ها، چيزى جز اين نيست كه مى‌گويند: «به خداوندى كه پروردگار ماست سوگند كه ما مشرك نبوديم»!
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ الْمُرَادَ لَمْ تَکُنْ مَعْذِرَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا.
امام صادق (علیه السلام)- مراد این است: عذر خواستن آنان چیزی نبود، مگر اینکه گفتند...
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ أَیْ کَذِبُهُمْ إِلاَّ أَنْ قَالُوا وَ اللهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْفِتْنَهًَْ هَاهُنَا الْکَذِبُ قَوْلُهُ انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ أَیْ ضَلَّ عَنْهُمْ کَذِبُهُمْ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ؛ یعنی دروغشان. إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ، و دلیل بر اینکه منظور از فِتْنَةُ در اینجا دروغ است، این کلام خداوند متعال است: انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ؛ یعنی دروغشان را ازدست می‌دهند!
الصّادق (علیه السلام)- سَأَلَهُ (علیه السلام) أَبُوحَنِیفَهًَْ عَنْ قَوْلِهِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرکِینَ فَقَالَ مَا تَقُولُ فِیهَا یَا أَبَاحَنِیفَهًَْ فَقَالَ أَقُولُ إِنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا مُشْرِکِینَ فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ مَا تَقُولُ فِیهَا یَا ابْنَرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَهًِْ أَشْرَکُوا مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ.
امام صادق (علیه السلام)- ابوحنیفه از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند متعال: وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ پرسید. امام (علیه السلام) فرمود: «ای ابوحنیفه! در مورد آن، چه می‌گویی»؟! گفت: «می‌گویم: آن‌ها مشرک نبودند». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «خدای تعالی فرمود: انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ». ابوحنیفه گفت: «درباره‌ی آن، چه می‌فرمایی ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)»؟! فرمود: «این‌ها گروهی از اهل قبله (مسلمانان) هستند و از آنجایی که نمی‌دانستند شرک ورزیدند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) أَنَّ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُول: إِنَّ الْأُمَّهًَْ سَتَفَرَّقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَهًًْ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَهًًْ فِی النَّارِ وَ فِرْقَهًٌْ فِی الْجَنَّهًْ وَ جَمِیعُ تِلْکَ الْفِرَقِ الِاثْنَتَیْنِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَهًًْ هُمُ الْمُتَدَیِّنُونَ بِغَیْرِ الْحَقِّ النَّاصِرُونَ دِینَ الشَّیْطَانِ الْآخِذُونَ عَنْ إِبْلِیسَ وَ أَوْلِیَائِهِ هُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ وَ أَعْدَاءُ الْمُؤْمِنِینَ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَیْرِ حِسَابٍ بَرَءُوا مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ وَ کَفَرُوا بِهِ وَ عَبَدُوا غَیْرَ اللَّهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صنْعاً یَقُولُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ یَحْلِفُونَ لِلَّهِ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- سلمان (رحمة الله علیه) گفت: امام علی (علیه السلام) نقل کرد: شنیدم پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرمود: به‌زودی امّت [اسلامی] بر هفتادوسه گروه تقسیم می‌شوند؛ هفتادودو گروه در آتشند و یک گروه در بهشتند. و همه‌ی این فرقه‌های هفتاد و دوگانه غیر حق را اختیار و دین شیطان را یاری می‌کنند، از شیطان و دوستان او می‌آموزند. آن‌ها دشمنان خدا و دشمنان رسول او و دشمنان مؤمنان هستند. بدون حساب وارد آتش می‌شوند. از خدا و از رسولش (صلی الله علیه و آله) بیزاری جستند و به خدا شرک ورزیدند و به او کافر شدند و از آنجایی که نمی‌دانستند غیر خدا را پرستیدند با این حال، می‌پندارند کار نیک انجام می‌دهند!. (کهف/۱۰۴). روز قیامت می‌گویند: وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ. برای خدا سوگند یاد می‌کنند؛ همان‌گونه که [امروز] برای شما یاد می‌کنند و گمان می‌کنند کاری می‌توانند انجام دهند بدانید آن‌ها دروغگویانند!. (مجادله/۱۸). [درباره‌ی] کلام خداوند عزّوجلّ وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ، فرمود: «مقصودشان [مشرک‌بودن] به ولایت علیّ (علیه السلام) است [که دیگران را شریک در خلافت او دانند و اعتقاد به خلافت آن‌ها داشته باشند]».
الباقر (علیه السلام)- وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ قَالَ یَعْنُونَ بِوَلَایَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام).
امام باقر (علیه السلام)- وَ اللهُ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ، منظور آنان ولایت علی (علیه السلام) است.
الباقر (علیه السلام)- فِی قَوْلِهِ وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صمٌّ وَ بُکْمٌ یَقُولُ هُوَ رَدٌّ عَلَی قَدَرِیَّهًِْ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ یَحْشُرُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مَعَ الصَّابِئِینَ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ فَیَقُولُونَ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ یَقُولُ اللَّهُ انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَلَا إِنَّ لِکُلِّ أُمَّهًٍْ مَجُوساً وَ مَجُوسُ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ الَّذِینَ یَقُولُونَ لَا قَدَرَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَشِیَّهًَْ وَ الْقُدْرَهًَْ إِلَیْهِمْ وَ لَهُمْ.
امام باقر (علیه السلام)- وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صمٌّ وَ بُکْمٌ؛ آن ردّ بر قدریّۀ این امّت است. خداوند روز قیامت آن‌ها را با صائبان (ستاره‌پرستان)، مسیحیان و زرتشتیان محشور می‌کند؛ پس می‌گویند: وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ. خداوند می‌فرماید: انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ. امام (علیه السلام) فرمود: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر امّتی مجوسی دارد و مجوس این امّت کسانی هستند که می‌گویند: قضا و قدر وجود ندارد و گمان می‌کنند که اراده و قدرت به دست آن‌ها و برای آن‌ها است».
العسکری (علیه السلام)- قَالَ أَبُوهَاشِمٍ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَقُول: إِنَّ اللَّهَ لَیَعْفُو یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عَفْواً یُحِیطُ عَلَی الْعِبَادِ حَتَّی یَقُولَ أَهْلُ الشِّرْکِ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ.
امام عسکری (علیه السلام)- خداوند در روز قیامت عفو و بخششی می‌کند که بر بندگان احاطه دارد تا اینکه اهل شرک می‌گویند: وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ فِی جَوَابِ مَنِ ادَّعَی التَّنَاقُضَ بَیْنَ آیَاتِ الْقُرْآنِ فَقَالَ وَ أَجِدُ اللَّهَ یَقُولُ یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صفًّا* لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صواباً وَ قَالَ وَ اسْتَنْطَقُوا فَقَالُوا وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ ِ فَأَجَابَ (علیه السلام) بِأَنَّ ذَلِکَ فِی مَوَاطِنَ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِنِ ذَلِکَ الْیَوْمِ الَّذِی کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍٍْ یَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَلَائِقَ یَوْمَئِذٍ فِی مَوَاطِنَ یَتَفَرَّقُونَ وَ یُکَلِّمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَسْتَغْفِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أُولَئِکَ الَّذِینَ کَانَ مِنْهُمُ الطَّاعَهًُْ فِی دَارِ الدُّنْیَا مِنَ الرُّؤَسَاءِ وَ الْأَتْبَاعِ وَ یَلْعَنُ أَهْلُ الْمَعَاصِی وَ یَکْفُرُ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ الْکُفْر ثُمَّ یَجْتَمِعُونَ فِی مَوْطِنٍ آخَرَ فَیَسْتَنْطِقُونَ فِیهِ وَ یَبْکُونَ فِیهِ فَلَوْ أَنَّ تِلْکَ الْأَصْوَاتِ بَدَتْ لِأَهْلِ الدُّنْیَا لَأَذْهَلَتْ جَمِیعُ الْخَلْقِ عَنْ مَعَایِشِهِمْ وَ لَتَصَدَّعَتْ قُلُوبُهُمْ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ فَلَا یَزَالُونَ یَبْکُونَ الدَّمَ ثُمَّ یَجْتَمِعُونَ فِی مَوْطِنٍ آخَرَ فَیَسْتَنْطِقُونَ فِیهِ فَیَقُولُونَ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ فَیَخْتِمُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی أَفْوَاهِهِمْ وَ یَسْتَنْطِقُ الْأَیْدِی وَ الْأَرْجُلَ وَ الْجُلُودَ فَتَشْهَدُ بِکُلِّ مَعْصِیَهًٍْ کَانَتْ مِنْهُمْ ثُمَّ یَرْفَعُ عَنْ أَلْسِنَتِهِمُ الْخَتْمَ فَیَقُولُونَ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْء.
امام علی (علیه السلام)- در جواب کسی که ادّعای تناقض بین آیات قرآن کرد و گفت: «خدا را اینگونه می‌یابم که [در قرآن] می‌گوید: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می‌ایستند و هیچ‌یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی‌گویند، و [آنگاه که می‌گویند] درست می‌گویند!. (نبأ/۳۸). و [این درحالی است که درجای دیگر] گفته است: از آن‌ها بازجویی می‌شود و آن‌ها می‌گویند: وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ. امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود که آن در توقفگاه‌های مختلف [قیامت] است نه در یک توقفگاه از توقفگاه‌های آن روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است!. (معارج/۴). خدای عزّوجلّ در آن روز خلایق را در توقفگاه‌هایی جمع می‌کند که [در آن] پراکنده می‌شوند و بعضی از آن‌ها با بعضی دیگر سخن می‌گویند و بعضی از آن‌ها برای بعضی دیگر استغفار می‌کنند. این‌ها از رئیس‌ها و پیروان کسانی هستند که در سرای دنیا [از خدا] اطاعت می‌کردند، و گنهکاران نفرین می‌کنند و از یکدیگر بیزاری می‌جویند و یکدیگر را لعن می‌کنند. سپس در توقفگاه دیگری جمع می‌شوند و در آنجا بازجویی می‌شوند و در آنجا گریه می‌کنند و اگر آن صداها برای اهل دنیا ظاهر شود، همه‌ی خلق از زندگیشان غافل می‌شوند و قلب‌هایشان شکافته می‌شود مگر کسانی که خدا بخواهد؛ پس پیوسته خون گریه می‌کنند. سپس در توقفگاه دیگری جمع می‌شوند و در آنجا بازجویی می‌شوند؛ پس می‌گویند: وَ اللهُ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ. در نتیجه خدای تبارک‌وتعالی بر دهانشان مهر می‌نهد و از دست‌ها و پاها و پوست‌ها بازجویی می‌کند و به همه‌ی گناهانی که انجام داده‌اند شهادت می‌دهند. سپس مهر را از زبان‌هایشان بر می‌دارد و آن‌ها به پوست‌های خود می‌گویند: چرا برضدّ ما گواهی دادید؟! آن‌ها جواب می‌دهند: «همان خدایی که هر موجودی را به نطق درآورده ما را گویا ساخته است». (فصلت/۲۱)».