آیه هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ طينٍ ثُمَّ قَضى أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ [2]
او كسى است كه شما را از گل آفريد؛ سپس مدّتى مقرّر داشت [تا انسان تكامل يابد]؛ و اجل [و مرگ] حتمى نزد اوست [و فقط او از آن آگاه است]. سپس شما [در يگانگى و قدرت او]، ترديد مى‌كنيد.
السّجّاد (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ النَّبِیِّینَ مِنْ طِینَهًِْ عِلِّیِّینَ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ وَ خَلَقَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ تِلْکَ الطِّینَهًِْ وَ جَعَلَ خَلْقَ أَبْدَانِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ الْکُفَّارَ مِنْ طِینَهًِْ سِجِّینٍ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ فَخَلَطَ بَیْنَ الطِّینَتَیْنِ فَمِنْ هَذَا یَلِدُ الْمُؤْمِنُ الْکَافِرَ وَ یَلِدُ الْکَافِرُ الْمُؤْمِنَ وَ مِنْ هَاهُنَا یُصِیبُ الْمُؤْمِنُ السَّیِّئَهًَْ وَ مِنْ هَاهُنَا یُصِیبُ الْکَافِرُ الْحَسَنَهًَْ فَقُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ تَحِنُّ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَ قُلُوبُ الْکَافِرِینَ تَحِنُّ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ.
امام سجاد (علیه السلام)- خدای عزّوجلّ قلب‌ها و بدن‌های پیامبران را از سرشت علیّین آفرید و قلب‌های مؤمنان را از آن سرشت آفرید و بدن‌های مؤمنان را از پایین‌تر از آن آفرید و قلب‌ها و بدن‌های کافران را از سجّین آفرید و دو سرشت را باهم مخلوط کرد و به این خاطر مؤمن، کافر به دنیا می‌آورد و کافر، مؤمن به دنیا می‌آورد و از اینجا است که مؤمن کار بد انجام میدهد و کافر کار نیک انجام میدهد. قلب‌های مؤمنان به آنچه از آن آفریده شدهاند مشتاق است و قلب‌های کافران به آنچه از آن آفریده شدهاند مشتاق است.
الصّادق (علیه السلام)- الطِّینَاتُ ثَلَاثٌ طِینَهًُْ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَهًِْ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ (علیهم السلام) هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ کَذَلِکَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَهًُْ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ {فَ} مِنْ تُرابٍ لَا یَتَحَوَّلُ مُؤْمِنٌ عَنْ إِیمَانِهِ وَ لَا نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ وَ لِلَّهِ الْمَشِیئَهًُْ فِیهِمْ.
امام صادق (علیه السلام)- سرشت ها بر سه گونه اند: سرشت پیامبران (علیهم السلام) که مؤمن نیز از این سرشت است، جز اینکه پیامبران (علیهم السلام) از گزیده اش سرشته شده اند؛ ایشان اصل هستند و برتری ایشان برجاست و مؤمنان فرع می باشند و از گل چسبنده‌ای. (صافات/۱۱) سرشته شده اند. از این رو خداوند عزّوجلّ میان پیامبران و پیروانشان جدایی نمی اندازد. سرشت ناصبی از گِلی بدبو و سرشت مستضعفین از خاک است؛ مؤمن از ایمان خود باز نمی گردد و ناصبی از ستیزه‌جویی خود دگرگون نمی شود و سرنوشت مستضعفان بسته به خواست خداست.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَیِ شَیْءٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ طِینَهًَْ الْمُؤْمِنِ فَقَالَ مِنْ طِینَهًِْ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) ٍ فَلَمْ تَنْجَسْ أَبَداً.
امام صادق صالح‌بن‌سهل گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «فدایت شوم! خدای عزّوجلّ طینت مؤمن را از چه چیزی آفرید»؟ فرمود: «از طینت پیامبران (علیهم السلام)؛ در نتیجه هیچ‌گاه ناپاک و آلوده نمیگردد.
الصّادق (علیه السلام)- أَنَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَ أَخَذَ طِینَهًًْ مِنَ الْجَنَّهًِْ وَ طِینَهًًْ مِنَ النَّارِ فَخَلَطَهُمَا جَمِیعاً ثُمَّ نَزَعَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ فَمَا رَأَیْتَ مِنْ أُولَئِکَ مِنَ الْأَمَانَهًِْ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ حُسْنِ السَّمْتِ فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِینَهًِْ الْجَنَّهًِْ وَ هُمْ یَعُودُونَ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَ مَا رَأَیْتَ مِنْ هَؤُلَاءِ مِنْ قِلَّهًِْ الْأَمَانَهًِْ وَ سُوءِ الْخُلُقِ وَ الزَّعَارَّهًِْ فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِینَهًِْ النَّارِ وَ هُمْ یَعُودُونَ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ.
امام صادق (علیه السلام)- خدای عزّوجلّ گِلی از بهشت و گلی از دوزخ گرفت و همه‌ی آن دو را به هم آمیخت. سپس این را از آن، و آن را از این جدا ساخت [و مؤمنان را از گل بهشت و کفّار را از گل دوزخ آفرید]؛ پس آنچه امانت داری و اخلاق خوب و خوش‌رفتاری از این‌ها (دشمنان اهل بیت (علیه السلام)) دیدهای، به خاطر تماس طینت بهشتی با آنها است و آنها به آنچه از آن آفریده شدهاند بر می‌گردند، و آنچه کمبود امانتداری و بدخلقی و فساد از این‌ها (شیعیان) دیدهای، به خاطر تماس طینت دوزخی با آنها است و آنها به آنچه از آن آفریده شدهاند برمی‌گردند.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ اللَّیْثِیِّ قَالَ قَالَ أَبُوجَعفَرٍ (علیه السلام): خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ الْأَشْیَاءَ کُلَّهَا لَا مِنْ شَیْءٍ فَکَانَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَرْضاً طَیِّبَهًًْ ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءً عَذْباً زُلَالًا فَعَرَضَ عَلَیْهَا وَلَایَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) فَقَبِلَتْهَا فَأَجْرَی ذَلِکَ الْمَاءَ عَلَیْهَا سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ حَتَّی طَبَّقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِکَ الْمَاءَ عَنْهَا وَ أَخَذَ مِنْ صَفْوَهًِْ ذَلِکَ الطِّینِ طِیناً فَجَعَلَهُ طِینَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) ثُمَّ أَخَذَ ثُفْلَ ذَلِکَ الطِّینِ فَخَلَقَ مِنْهُ شِیعَتَنَا وَ لَوْ تَرَکَ طِینَتَکُمْ یَا إِبْرَاهِیمُ عَلَی حَالِهِ کَمَا تَرَکَ طِینَتَنَا لَکُنْتُمْ وَ نَحْنُ شَیْئاً وَاحِداً قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَمَا فَعَلَ بِطِینَتِنَا قَالَ أُخْبِرُکَ یَا إِبْرَاهِیمُ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ ذَلِکَ أَرْضاً سَبِخَهًًْ خَبِیثَهًًْ مُنْتِنَهًًْ ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءً أُجَاجاً آسِناً مَالِحاً فَعَرَضَ عَلَیْهَا وَلَایَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) وَ لَمْ تَقْبَلْهَا فَأَجْرَی ذَلِکَ الْمَاءَ عَلَیْهَا سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ حَتَّی طَبَّقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِکَ الْمَاءُ عَنْهَا ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِکَ الطِّینِ فَخَلَقَ مِنْهُ الطُّغَاهًَْ وَ أَئِمَّتَهُمْ ثُمَّ مَزَجَهُ بِثُفْلِ طِینَتِکُمْ وَ لَوْ تَرَکَ طِینَتَهُمْ عَلَی حَالِهِ وَ لَمْ یَمْزُجْ بِطِینَتِکُمْ لَمْ یَشْهَدُوا الشَّهَادَتَیْنِ وَ لَا صَلَّوْا وَ لَا صَامُوا وَ لَا زَکَّوْا وَ لَا حَجُّوا وَ لَا أَدَّوْا أَمَانَهًًْ وَ لَا أَشْبَهُوکُمْ فِی الصُّوَرِ وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَکْبَرَ عَلَی الْمُؤْمِنِ مِنْ أَنْ یَرَی صُورَهًَْ عَدُوِّهِ مِثْلَ صُورَتِهِ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) فَمَا صَنَعَ بِالطِّینَتَیْنِ قَالَ مَزَجَ بَیْنَهُمَا بِالْمَاءِ الْأَوَّلِ وَ الْمَاءِ الثَّانِی ثُمَّ عَرَکَهَا عَرْکَ الْأَدِیمِ ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِکَ قَبْضَهًًْ فَقَالَ هَذِهِ إِلَی الْجَنَّهًِْ وَ لَا أُبَالِی وَ أَخَذَ قَبْضَهًًْ أُخْرَی وَ قَالَ هَذِهِ إِلَی النَّارِ وَ لَا أُبَالِی ثُمَّ خَلَطَ بَیْنَهُمَا فَوَقَعَ مِنْ سِنْخِ الْمُؤْمِنِ وَ طِینَتِهِ عَلَی سِنْخِ الْکَافِرِ وَ طِینَتِهِ وَ وَقَعَ مِنْ سِنْخِ الْکَافِرِ وَ طِینَتِهِ عَلَی سِنْخِ الْمُؤْمِنِ وَ طِینَتِهِ فَمَا رَأَیْتَهُ مِنْ شِیعَتِنَا مِنْ زِنًا أَوْ لِوَاطٍ أَوْ تَرْکِ صَلَاهًٍْ أَوْ صِیَامٍ أَوْ حَجٍّ أَوْ جِهَادٍ أَوْ خِیَانَهًٍْ أَوْ کَبِیرَهًٍْ مِنْ هَذِهِ الْکَبَائِرِ فَهُوَ مِنْ طِینَهًِْ النَّاصِبِ وَ عُنْصُرِهِ الَّذِی قَدْ مُزِجَ فِیهِ لِأَنَّ مِنْ سِنْخِ النَّاصِبِ وَ عُنْصُرِهِ وَ طِینَتِهِ اکْتِسَابَ الْمَآثِمِ وَ الْفَوَاحِشِ وَ الْکَبَائِرِ وَ مَا رَأَیْتَ مِنَ النَّاصِبِ وَ مُوَاظَبَتِهِ عَلَی الصَّلَاهًِْ وَ الصِّیَامِ وَ الزَّکَاهًِْ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ أَبْوَابِ الْبِرِّ فَهُوَ مِنْ طِینَهًِْ الْمُؤْمِنِ وَ سِنْخِهِ الَّذِی قَدْ مُزِجَ فِیهِ لِأَنَّ مِنْ سِنْخِ الْمُؤْمِنِ وَ عُنْصُرِهِ وَ طِینَتِهِ اکْتِسَابَ الْحَسَنَاتِ وَ اسْتِعْمَالَ الْخَیْرِ وَ اجْتِنَابَ الْمَآثِمِ فَإِذَا عُرِضَتْ هَذِهِ الْأَعْمَالُ کُلُّهَا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَنَا عَدْلٌ لَا أَجُورُ وَ مُنْصِفٌ لَا أَظْلِمُ وَ حَکَمٌ لَا أَحِیفُ وَ لَا أَمِیلُ وَ لَا أَشْطُطُ أَلْحِقُوا الْأَعْمَالَ السَّیِّئَهًَْ الَّتِی اجْتَرَحَهَا الْمُؤْمِنُ بِسِنْخِ النَّاصِبِ وَ طِینَتِهِ وَ أَلْحِقُوا الْأَعْمَالَ الْحَسَنَهًَْ الَّتِی اکْتَسَبَهَا النَّاصِبُ بِسِنْخِ الْمُؤْمِنِ وَ طِینَتِهِ رُدُّوهَا کُلَّهَا إِلَی أَصْلِهَا فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا عَالِمُ السِّرِّ وَ أَخْفَی وَ أَنَا الْمُطَّلِعُ عَلَی قُلُوبِ عِبَادِی لَا أَحِیفُ وَ لَا أَظْلِمُ وَ لَا أَلْزِمُ أَحَداً إِلَّا مَا عَرَفْتُهُ مِنْهُ قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَهُ ثُمَّ قَالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام) یَا إِبْرَاهِیمُ اقْرَأْ هَذِهِ الْآیَهًَْ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) أَیَّهًَْ آیَهًٍْ قَالَ قَوْلَهُ تَعَالَی قالَ مَعاذَ اللهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ هُوَ فِی الظَّاهِرِ مَا تَفْهَمُونَهُ وَ هُوَ وَ اللَّهِ فِی الْبَاطِنِ هَذَا بِعَیْنِهِ.
امام باقر (علیه السلام)- ابواسحاق لیثی گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: خدای عزّوجلّ اشیاء را از هیچ [و از عدم] آفرید؛ و از جمله چیزهایی که خدای عزّوجلّ آفرید زمین پاکیزهای بود. سپس آب شیرین و زلالی از آن، بیرون آورد و ولایت ما اهل بیت را بر آن [زمین] عرضه کرد؛ پس آن را قبول کرد و [خداوند] آن آب را هفت روز بر آن جاری ساخت تا اینکه آن را پر کرد و فرا گرفت. سپس آن آب را از آن دور کرد و از بهترین آن گِل، گِلی گرفت و آن را گل امامان (علیهم السلام) قرار داد. سپس ته‌نشین آن گِل را گرفت و از آن شیعیان ما را آفرید و اگر گِل شما را به حال خود رها می‌کرد همانگونه‌که گل ما را [به حال خود] رها کرد شما و ما یک‌چیز بودیم». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! با گِل ما چه کرد»؟ فرمود: «ای ابراهیم! به تو خبر می‌دهم. بعد از آن، خدای عزّوجلّ زمین شوره‌زار، پلید و بد بویی را آفرید. سپس آب تلخ، بدبو و شوری را از آن بیرون آورد و ولایت ما اهل بیت را بر آن [زمین] عرضه کرد ولی آن را نپذیرفت و [خداوند] آب را هفت روز بر آن جاری ساخت تا اینکه آن را پر کرد و فرا گرفت. سپس آن آب را از آن دور کرد. سپس از آن گِل گرفت و از آن ستمگران و پیشوایانشان را آفرید. سپس آن را با ته نشین گِل شما مخلوط کرد و اگر گل آنها را به حال خود رها می‌کرد و با گل شما مخلوط نمی‌کرد، شهادتین نمی‌گفتند و نماز نمی‌خواندند و روزه نمی‌گرفتند و زکات نمیدادند و حجّ به‌جا نمیآوردند و امانتی را ادا نمیکردند و در چهره‌ها، شبیه شما نمی‌شدند و بر مؤمن چیزی بزرگ‌تر از این نیست که چهره‌ی دشمنش را مثل چهره‌اش ببیند». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! دو گِل را چه کرد»؟ فرمود: «آن دو را با آب اوّل و آب دوّم مخلوط کرد. سپس آن را مانند مالیدن پوست، مالید. سپس مشتی از آن را گرفت و فرمود: «این به‌سوی بهشت است و اهمیّتی نمی‌دهم» و مشت دیگری گرفت و فرمود: «این به‌سوی آتش جهنّم است و اهمیّتی نمی‌دهم». سپس آن دو را با هم مخلوط کرد و از سنخ مؤمن و گِل او بر سنخ کافر و گل او افتاد و از سنخ کافر و گل او بر سنخ مؤمن و گل او افتاد؛ پس آنچه از زنا یا لواط یا ترک نماز یا روزه یا حج یا جهاد یا خیانت یا کبیره‌ای از این کبیره‌ها از شیعیان ما دیدهای، آن از گل ناصبی و ماده‌ی او است که با آن مخلوط شده است؛ چون از سنخ ناصبی و ماده‌ی او و طینت او مرتکب‌شدن گناهان و کارهای بسیار زشت و کبیره‌ها است و آنچه از ناصبی در مورد مراقبت او بر نماز، روزه، حج، جهاد و انواع نیکیها، دیدهای، آن از گل مؤمن و سنخ او است که با آن مخلوط شده است؛ چون از سنخ مؤمن، مادّه‌ی او و گل او انجام نیکیها و عمل‌کردن به کارهای خیر و دوری از گناهان است و هنگامی‌که همه‌ی این کارها [در روز قیامت] بر خدای عزّوجلّ عرضه شود، می‌فرماید: «من عادلی هستم که ستم نمی‌کنم و دادگری هستم که ظلم نمی‌کنم و داوری هستم که ستم نمی‌کنم و ظلم نمی‌کنم و از حق دور نمی‌شوم. کارهای بدی که مؤمن انجام داده به سنخ ناصبی و طینت او ملحق کنید و کارهای نیکی که ناصبی انجام داده به سنخ مؤمن و طینت او ملحق کنید؛ همه‌ی آنها را به اصلش برگردانید؛ چون من «اللَّه» هستم معبودی جز من نیست! دانای اسرار و حتّی پنهان‌تر از آن هستم و من بر قلب‌های بندگانم آگاهم؛ ستم نمی‌کنم و ظلم نمی‌کنم و کسی را ملزم نمی‌کنم مگر به آنچه از او قبل از آنکه او را بیافرینم شناخته‌ام». سپس امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ای ابراهیم این آیه را بخوان»! عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! کدام آیه»؟ فرمود: «کلام خداوند تعالی گفت: گفت: «پناه بر خدا که ما غیر از آن کس که متاع خود را نزد او یافته‌ایم بگیریم در آن صورت، از ظالمان خواهیم بود»!. (یوسف/۷۹)». و آن در ظاهر چیزی است که شما می‌فهمید و آن به خدا سوگند در باطن عیناً همین است [که من گفتم]».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ إِسْحَاقَ الْقُمِّیِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ (علیه السلام) ... فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا کَانَ مُتَفَرِّداً بِالْوَحْدَانِیَّهًِْ ابْتَدَأَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْءٍ فَأَجْرَی الْمَاءَ الْعَذْبَ عَلَی أَرْضٍ طَیِّبَهًٍْ طَاهِرَهًٍْ سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ بِلَیَالِیهَا ثُمَّ نَضَبَ الْمَاءَ عَنْهَا فَقَبَضَ قَبْضَهًًْ مِنْ صَفْوَهًِْ ذَلِکَ الطِّینِ وَ هِیَ طِینَهًُْ أَهْلِ الْبَیْتِ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَهًًْ مِنْ أَسْفَلِ ذَلِکَ الطِّینِ وَ هِیَ طِینَهًُْ شِیعَتِنَا ثُمَّ اصْطَفَانَا لِنَفْسِهِ فَلَوْ أَنَّ طِینَهًَْ شِیعَتِنَا تُرِکَتْ کَمَا تُرِکَتْ طِینَتُنَا لَمَا زَنَی أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَا سَرَقَ وَ لَا لَاطَ وَ لَا شَرِبَ الْمُسْکِرَ وَ لَا اکْتَسَبَ شَیْئاً مِمَّا ذَکَرْتَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَجْرَی الْمَاءَ الْمَالِحَ عَلَی أَرْضٍ مَلْعُونَهًٍْ سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا ثُمَّ نَضَبَ الْمَاءَ عَنْهَا ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَهًًْ وَ هِیَ طِینَهًٌْ مَلْعُونَهًٌْ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ هِیَ طِینَهًُْ خَبَالٍ وَ هِیَ طِینَهًُْ أَعْدَائِنَا فَلَوْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَرَکَ طِینَتَهُمْ کَمَا أَخَذَهَا لَمْ تَرَوْهُمْ فِی خَلْقِ الْآدَمِیِّینَ وَ لَمْ یُقِرُّوا بِالشَّهَادَتَیْنِ وَ لَمْ یَصُومُوا وَ لَمْ یُصَلُّوا وَ لَمْ یُزَکُّوا وَ لَمْ یَحُجُّوا الْبَیْتَ وَ لَمْ تَرَوْا أَحَداً مِنْهُمْ بِحُسْنِ خُلُقٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَمَعَ الطِّینَتَیْنِ طِینَتَکُم وَ طِینَتَهُمْ فَخَلَطَهَا وَ عَرَکَهَا عَرْکَ الْأَدِیمِ وَ مَزَجَهَا بِالْمَاءَیْنِ فَمَا رَأَیْتَ مِنْ أَخِیکَ الْمُؤْمِنِ مِنْ شَرِّ لَفْظٍ أَوْ زِنًا أَوْ شَیْءٍ مِمَّا ذَکَرْتَ مِنْ شُرْبِ مُسْکِرٍ أَوْ غَیْرِهِ فَلَیْسَ مِنْ جَوْهَرِیَّتِهِ وَ لَا مِنْ إِیمَانِهِ إِنَّمَا هُوَ بِمَسْحَهًِْ النَّاصِبِ اجْتَرَحَ هَذِهِ السَّیِّئَاتِ الَّتِی ذَکَرْتَ وَ مَا رَأَیْتَ مِنَ النَّاصِبِ مِنْ حُسْنِ وَجْهٍ وَ حُسْنِ خُلُقٍ أَوْ صَوْمٍ أَوْ صَلَاهًٍْ أَوْ حَجِّ بَیْتٍ أَوْ صَدَقَهًٍْ أَوْ مَعْرُوفٍ فَلَیْسَ مِنْ جَوْهَرِیَّتِهِ إِنَّمَا تِلْکَ الْأَفَاعِیلُ مِنْ مَسْحَهًِْ الْإِیمَانِ اکْتَسَبَهَا وَ هُوَ اکْتِسَابُ مَسْحَهًِْ الْإِیمَانِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ فَمَهْ قَالَ لِی یَا إِسْحَاقُ أَ یَجْمَعُ اللَّهُ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ فِی مَوْضِعٍ وَاحِدٍ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ نَزَعَ اللَّهُ تَعَالَی مَسْحَهًَْ الْإِیمَانِ مِنْهُمْ فَرَدَّهَا إِلَی شِیعَتِنَا وَ نَزَعَ مَسْحَهًَْ النَّاصِبِ بِجَمِیعِ مَا اکْتَسَبُوا مِنَ السَّیِّئَاتِ فَرَدَّهَا إِلَی أَعْدَائِنَا وَ عَادَ کُلُّ شَیْءٍ إِلَی عُنْصُرِهِ الْأَوَّلِ الَّذِی مِنْهُ ابْتَدَأَ أَ مَا رَأَیْتَ الشَّمْسَ إِذَا هِیَ بَدَتْ أَ لَا تَرَی لَهَا شُعَاعاً زَاجِراً مُتَّصِلًا بِهَا أَوْ بَائِناً مِنْهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الشَّمْسُ إِذَا هِیَ غَرَبَتْ بَدَا إِلَیْهَا الشُّعَاعُ کَمَا بَدَا مِنْهَا وَ لَوْ کَانَ بَائِناً مِنْهَا لَمَا بَدَا إِلَیْهَا قَالَ نَعَمْ یَا إِسْحَاقُ کُلُّ شَیْءٍ یَعُودُ إِلَی جَوْهَرِهِ الَّذِی مِنْهُ بَدَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ تُؤْخَذُ حَسَنَاتُهُمْ فَتُرَدُّ إِلَیْنَا وَ تُؤْخَذُ سَیِّئَاتُنَا فَتُرَدُّ إِلَیْهِمْ قَالَ إِی وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَجِدُهَا فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ نَعَمْ یَا إِسْحَاقُ قُلْتُ أَیَّ مَکَانٍ قَالَ لِی یَا إِسْحَاقُ أَ مَا تَتْلُو هَذِهِ الْآیَهًَْ فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللهُ غَفُوراً رَحِیماً فَلَمْ یُبَدِّلِ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ إِلَّا لَکُمْ وَ اللَّهُ یُبَدِّلُ لَکُمْ.
امام باقر (علیه السلام)- اسحاق قمّی گوید: خدمت امام باقر (علیه السلام) رسیدم. ... ایشان فرمود: «ای اسحاق! از آن جایی که خداوند عزّوجلّ در یکتایی خودش یگانه است، موجودات را از هیچ آفرید؛ آب گوارایی را هفت روز و هفت شب بر زمین پاک نهاد و پاکیزه ای جاری کرد و سپس آن آب را از آن بیرون کشید و مشتی از بهترین قسمت آن گِل برداشت، که همان طینت ما اهل بیت بود، و مشتی از زیر آن گِل برداشت که طینت شیعیان ما بود و سپس ما را برای خود برگزید. اگر طینت شیعیانمان مانند طینت ما به حال خود رها می شد، هیچ یک از آنان زنا نمی کردند و دزدی نمی کردند و لواط نمی نمودند و شراب نمی نوشیدند و هیچ یک از این کارهایی که گفتی را انجام نمی دادند. ولی خداوند عزّوجلّ آب شوری را هفت روز و هفت شب بر زمین ملعونی جاری کرد و آن گاه آن آب را از آن بیرون کشید و مشتی از آن برداشت، که همان طینت لعنت شده ایست که از گل سیاه بدبوست و همان طینت فاسد می باشد که طینت دشمنان ماست؛ اگر خداوند عزّوجلّ طینت آنان را به همان حالی‌که آن را برداشت رها می‌نمود، [اکنون شما] آنان را به شکل آدمیزاد نمی دیدید و به شهادتین اقرار نمی کردند و روزه نمی‌گرفتند و نماز به جا نمی آوردند و زکات نمیدادند و حج خانه خدا نمی کردند و هیچ یک از آنان را خوش اخلاق نمی دیدید، ولی خداوند تبارک و تعالی آن دو طینت، [یعنی] طینت شما و طینت آنان، را پیش هم آورد و با هم مخلوط کرد و مانند پوست به هم سایید و با آن دو آب مخلوط نمود. آن چه از بدکلامی و زنا و چیزهای دیگری مانند نوشیدن شراب و غیره که گفتی از برادرت دیده ای، به سبب جوهره و ایمان او نیست، بلکه سایش [طینت] دشمن مخالف به اوست که سبب شده است این کارهای بدی که گفتی را مرتکب شود. و آن چه از خوش رویی و خوش اخلاقی و روزه و نماز و حج خانه خدا و صدقه و کارهای خوب که گفتی از دشمن مخالف دیده ای، به سبب جوهره او نیست، این کارها فقط به سبب ساییدن ایمان است و آن ها را به جهت سایش ایمان انجام داده است». عرض کردم: «فدایتان شوم! وقتی روز قیامت برسد، چه می شود»؟ فرمود: «ای اسحاق! آیا خداوند خیر و شر را در یک جا جمع میکند!؟ هنگامی که روز قیامت فرا رسد، خداوند عزّوجلّ [اثر] سایش ایمان را از آنان خارج می کند و به شیعیان ما باز می گرداند و [اثر] سایش مخالفان و تمام کارهای بدی که کرده اند را از آنان خارج میکند و به دشمنان ما برمی گرداند و [بدین ترتیب] هر چیزی به عنصر اوّلی که [آفرینشش] از آن شروع شده بود باز می گردد. آیا خورشید را در هنگام طلوع ندیده ای؟ آیا از نظر تو [آن] شعاعی [از خورشید] که چشم را آزار می دهد، به آن متّصل است یا از آن جدا شده است»؟ عرض کردم: «فدایتان شوم! هنگامی که غروب می کند، شعاعی که چشم را آزار می دهد، به همان صورتی که از آن جدا شده است، به آن بازمی گردد، و اگر از آن جدا شده بود، به آن باز نمی گشت». فرمود: «ای اسحاق! هر چیزی به جوهره ای که از آن آغاز شده است باز می گردد». عرض کردم: «آیا کارهای نیک آنان گرفته می شود به ما بازگردانده می شود و کارهای بد ما گرفته می شود به آنان بازگردانده می شود»؟ فرمود: «آری به خدایی که هیچ معبودی جز او نیست [همین طور است]». عرض کردم: «آیا می توانم این را در کتاب خداوند عزّوجلّ نیز بیابم»؟ فرمود: «آری ای اسحاق». عرض کردم: «در کجای آن»؟ به من فرمود: «ای اسحاق! آیا این آیه: خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل میکند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!. (فرقان/۷۰) را تلاوت نمی کنی!؟ خداوند جز برای شما بدی ها را به نیکی ها تبدیل نمی کند، خداوند فقط برای شما این کار را می کند».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ قَالَ هُمَا أَجَلَانِ أَجَلٌ مَحْتُومٌ وَ أَجَلٌ مَوْقُوفٌ.
امام باقر (علیه السلام)- حمران گوید: از ایشان درباره‌ی کلام خداوند عزّ و جلّ: قَضی أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ پرسیدم، فرمود: «آنها دو اجل هستند؛ اجل حتمی و اجل معلّق و مشروط».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أباعبدالله (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ قَالَ هُمَا أَجَلَانِ أَجَلٌ مَوْقُوفٌ یَصْنَعُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ أَجَلٌ مَحْتُومٌ.
امام صادق (علیه السلام)- حمران گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند: قَضی أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ پرسیدم، فرمود: «آنها دو اجل هستند: اجل معلّق که خداوند هرچه بخواهد انجام میدهد و اجل حتمی».
الصّادق (علیه السلام)- الْأَجَلُ الْمَقْضِیُّ هُوَ الْمَحْتُومُ الَّذِی قَضَاهُ اللَّهُ وَ حَتَمَهُ وَ الْمُسَمَّی هُوَ الَّذِی فِیهِ الْبَدَاءُ یُقَدِّمُ مَا یَشَاءُ وَ یُؤَخِّرُ مَا یَشَاءُ وَ الْمَحْتُومُ لَیْسَ فِیهِ تَقْدِیمٌ وَ لَا تَأْخِیرٌ.
امام صادق (علیه السلام)- اجل مقضیّ (محکم و استوار) همان اجل حتمی است که خداوند آن را محکم و استوار ساخته و حتمی نموده است و «اجل مسمّی» همان است که در آن بدا [و تغییر] وجود دارد؛ آنچه خواست مقدّم میکند و آنچه خواست تأخیر می‌اندازد و در اجل حتمی مقدّم‌کردن و تأخیرانداختن نیست.
الصّادق (علیه السلام)- الْأَجَلُ الَّذِی غَیْرُ مُسَمًّی مَوْقُوفٌ یُقَدِّمُ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ یُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ أَمَّا الْأَجَلُ الْمُسَمَّی فَهُوَ الَّذِی یُنْزَلُ مِمَّا یُرِیدُ أَنْ یَکُونَ مِنْ لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ.
امام صادق (علیه السلام)- اجلی که مسمّی نیست، معلّق است؛ هرچه از آن را خواست مقدّم می‌دارد و هرچه از آن را خواست تأخیر می‌اندازد و امّا اجل مسمّی، همان اجلی است که نازل میشود و می‌خواهد از شب قدری تا [شب قدری] مانند آن از سال آینده واقع شود و آن کلام خداوند است هنگامی‌که سرآمد آنها فرا رسد، نه ساعتی از آن تأخیر می‌کنند، و نه بر آن پیشی می‌گیرند. (اعراف/۳۴)».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ قَالَ الْمُسَمَّی مَا سُمِّیَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَهًِْ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ وَ هُوَ الَّذِی سُمِّیَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ وَ الْآخَرُ لَهُ فِیهِ الْمَشِیئَهًُْ إِنْ شَاءَ قَدَّمَهُ وَ إِنْ شَاءَ أَخَّرَهُ.
امام صادق (علیه السلام)- حمران گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند: ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ، پرسیدم، فرمود: «مسمّی» اجلی است که برای فرشته‌ی مرگ در آن شب نام برده شده است و آن اجلی است که خداوند فرمود: هنگامی‌که سرآمد آنها فرا رسد، نه ساعتی از آن تأخیر می‌کنند، و نه بر آن پیشی می‌گیرند. (اعراف/۳۴). و آن اجلی است که در شب قدر برای فرشته‌ی مرگ معلوم و معیّن شده است و خداوند در اجل دیگر دارای مشیّت است اگر خواست آن را مقدّم میکند و اگر خواست آن را تأخیر می‌اندازد.
الصّادق (علیه السلام)- الْأَجَلُ الْأَوَّلُ هُوَ مَا نَبَذَهُ إِلَی الْمَلائِکَهًُْ وَ الرُّسُلِ وَ الانبیاء (علیهم السلام) وَ الْأَجَلُ الْمُسَمَّی عِنْدَهُ هُوَ الَّذِی سَتَرَهُ اللَّهُ عَنِ الْخَلَائِق.
امام صادق (علیه السلام)- اجل اوّل آن است که [خداوند] آن را به‌سوی فرشتگان، رسولان و پیامبران انداخت [و آنها را از زمان مرگ آگاه ساخت] و «اجل مسّمی» نزد اوست و اجلی است که خداوند آن را از خلایق می‌پوشاند.
الباقر (علیه السلام)- إِنَّهُمَا أَجَلَانِ أَجَلٌ مَحْتُومٌ وَ أَجَلٌ مَوْقُوفٌ قَالَ لَهُ حُمْرَانُ مَا الْمَحْتُومُ قَالَ الَّذِی لَا یَکُونُ غَیْرُهُ قَالَ وَ مَا الْمَوْقُوفُ قَالَ هُوَ الَّذِی لِلَّهِ فِیهِ الْمَشِیَّهًُْ قَالَ حُمْرَانُ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یَکُونَ أَجَلُ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الْمَوْقُوفِ فَقَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ مِنَ الْمَحْتُومِ.
امام باقر (علیه السلام)- آنها دو اجل هستند: اجل محتوم و اجل موقوف. حُمران به ایشان عرض کرد: «محتوم چیست»؟ فرمود: «اجلی است که غیر آن نمی‌باشد [و تغییر نمیکند]». عرض کرد: «موقوف چیست»؟ فرمود: «اجلی است که خداوند در آن مشیّت دارد [و اگر خواست آن را تغییر میدهد]». حمران گفت: «من امیدوارم که اجل سفیانی از موقوف باشد». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «نه به خدا سوگند، آن از محتوم است».
الباقر (علیه السلام)- مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ ضَرَبَ اللَّهُ لَهُ أَجَلَیْنِ أَدْنَی وَ أَقْصَی فَإِنْ وَصَلَ رَحِمَهُ فِی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَدَّ اللَّهُ لَهُ إِلَی الْأَجَلِ الْأَقْصَی وَ إِنْ عَقَّ وَ ظَلَمَ أُعْطِیَ الْأَدْنَی وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی.
امام باقر (علیه السلام)- هیچ بنده‌ای نیست مگر اینکه خداوند برای او دو اجل نزدیک‌تر و دورتر تعیین کرده است؛ پس اگر در راه خدای عزّوجلّ صله‌ی رحم کند، خداوند تا اجل دورتر به او طول عمر میدهد و اگر نافرمانی کند و ظلم نماید اجل نزدیک‌تر [به او] داده میشود. و آن کلام خداوند متعال است: ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ.
الرّضا (علیه السلام)- مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا بِتَحْرِیمِ الْخَمْرِ وَ أَنْ یُقِرَّ لَهُ بِالْبَدَاءِ أَنْ یَفْعَلَ اللَّهُ مَا یَشَاءُ.
امام رضا (علیه السلام)- خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر به تحریم شراب و اقرار به بداء که یعنی خدا هر چه بخواهد می کند.