آیه فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلينَ [159]
بهسبب رحمت الهى، در برابر مؤمنان، نرم و مهربان شدى! و اگرخشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراكنده مىشدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب؛ و در كارها، با آنان مشورت كن! امّا هنگامىكه تصميمگرفتى، [قاطع باش و] بر خدا توكّل كن؛ زيرا خداوند توكّلكنندگان را دوست دارد.
علیّبنإبراهیم (رحمة الله علیه)- لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ أَیِ انْهَزَمُوا وَ لَمْ یُقِیمُوا مَعَکَ.
علیّبنابراهیم (رحمة الله علیه) لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ؛ یعنی پراکنده میشدند و با تو نمیماندند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- جَاءَ أَعْرَابِیٌّ أَحَدَ بَنِی عَامِرٍ فَسَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) ... فقال بَعَثَنِی قَوْمِی إِلَیْکَ رَائِداً أَبْغِی أَنْ أَسْتَحْلِفَکَ وَ أَخْشَی أَنْ تَغْضَبَ قَالَ لَا أَغْضَبُ إِنِّی أَنَا الَّذِی سَمَّانِیَ اللَّهُ فِی التَّوْرَاهًِْ وَ الْإِنْجِیلِ محمد (صلی الله علیه و آله) {مُحَمَّداً} رسولالله (صلی الله علیه و آله) الْمُجْتَبَی الْمُصْطَفَی لَیْسَ بِفَحَّاشٍ وَ لَا سَخَّابٍ فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَا یُتْبِعُ السَّیِّئَهًَْ السَّیِّئَهًَْ وَ لَکِنْ یُتْبِعُ السَّیِّئَهًَْ الْحَسَنَهًَْ فَسَلْنِی عَمَّا شِئْتَ وَ أَنَا الَّذِی سَمَّانِیَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَسَلْ عَمَّا شِئْت.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) یک اعرابی به نزد فردی از بنیعامر آمد و از پیامبر (صلی الله علیه و آله) سراغ گرفت ... [به پیامبر (صلی الله علیه و آله) نوشت]: قوم من، مرا به عنوان پیشگام بهسوی تو فرستادند. میخواهم که تو را قسم دهم ولی میترسم که عصبانی شوی. فرمود: «من خشمگین نمیشوم. من کسی هستم که خداوند در تورات و انجیل، مرا محمّد، رسول، مجتبی و مصطفی نامیده است؛ کسی که فحّاش نیست و در بازار عربده نمیکشد، جوابِ بدی را به بدی نمیدهد، بلکه جواب بدی را با خوبی میدهد. پس هرچه میخواهی از من بپرس. من کسی هستم که خدا در قرآن در شأن او گفته است: وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ پس هرچه میخواهی بپرس».
الرّضا (علیه السلام)- عَن صَفْوَانَ قَالَ اسْتَأْذَنْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَلَی الرِّضَا أَبِیالْحَسَنِ (علیه السلام) وَ أَخْبَرْتُهُ أَنَّهُ لَیْسَ یَقُولُ بِهَذَا الْقَوْلِ وَ أَنَّهُ قَالَ وَ اللَّهِ لَا أُرِیدُ بِلِقَائِهِ إِلَّا لِأَنْتَهِیَ إِلَی قَوْلِهِ فَقَالَ أَدْخِلْهُ فَدَخَلَ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُ کَانَ فَرَطَ مِنِّی شَیْءٌ وَ أَسْرَفْتُ عَلَی نَفْسِی وَ کَانَ فِیمَا یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ یَعِیبُهُ فَقَالَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا کَانَ مِنِّی فَأُحِبُّ أَنْ تَقْبَلَ عُذْرِی وَ تَغْفِرَ لِی مَا کَانَ مِنِّی فَقَالَ نَعَمْ أَقْبَلُ إِنْ لَمْ أَقْبَلْ کَانَ إِبْطَالَ مَا یَقُولُ هَذَا وَ أَصْحَابُهُ وَ أَشَارَ إِلَیَّ بِیَدِهِ وَ مِصْدَاقَ مَا یَقُولُ الْآخَرُونَ یَعْنِی الْمُخَالِفِینَ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَبِیهِ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَدْ مَضَی وَ اسْتَغْفَرَ لَهُ.
امام رضا (علیه السلام) صفوان گوید: از امام رضا (علیه السلام) برای محمّدبنخالد اجازه خواستم و عرض کردم: «معتقد به امامت نیست ولی میگوید به خدا قسم! منظورم از این ملاقات آن است که عقیدهی آن جناب را نپذیرم». امام رضا (علیه السلام) فرمود: «بگو بیاید». وارد شد و گفت: «فدایت شوم من موقعیّتی را از دست دادهام و بر خود ستم کردهام گمان میکردند از این سخن منظورش عیبجویی بر امام رضا (علیه السلام) است اینک توبه میکنم و از شما تقاضا دارم عذرم را بپذیرید و مرا نسبت به وضع گذشتهام ببخشید». فرمود: «بسیار خوب عذرت را میپذیرم اگر نپذیرم بر خلاف عقیدهی این دسته میشود. اشاره به من کرد (یعنی بر خلاف عقیده به امامت میشود) و مطابق نظر مخالفین امامت است». خداوند به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) میفرماید: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ بعد دربارهی موسیبنجعفر (علیه السلام) پرسید فرمود: «از دنیا رفته است برایش طلب مغفرت نمود».
الجواد (علیه السلام)- عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنْ سَلْ فُلَاناً یُشِیرُ عَلَیَّ وَ یَتَخَیَّرُ لِنَفْسِهِ فَهُوَ یَعْلَمُ مَا یَجُوزُ فِی بَلَدِهِ وَ کَیْفَ یُعَامِلُ السَّلَاطِینَ فَإِنَّ الْمَشُورَهًَْ مُبَارَکَهًٌْ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ فَإِنْ کَانَ مَا یَقُولُ مِمَّا یَجُوزُ کُنْتُ أُصَوِّبُ رَأْیَهُ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ رَجَوْتُ أَنْ أَضَعَهُ عَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ قَالَ َعْنِی الِاسْتِخَارَهًَْ.
امام جواد (علیه السلام) از علیبنمهزیار نقل است که گوید: امام جواد (علیه السلام) به من نوشت از فلانی بخواه که نظری به من بدهد و پیش خود خیرخواهی کند چون [او] میداند در شهرش چه انجام داد و با سلاطین چه معاملهای میشود کرد. زیرا مشورت مبارک است و خدا به پیغمبرش در قرآن مجید فرمود: «آمرزش خواه براشان و در کار با آنها مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکّل کن که خدا دوست دارد اهل توکّل را فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلین و اگر آنچه او نظر دهد جایز است من نظر او را تصویب میکنم و اگر نه امید دارم او را به راه روشنی وادارم انشاءاللهْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْر یعنی خیرخواهی کن».
الصّادق (علیه السلام)- إِذَا شَاوَرْتَ مَنْ یُصَدِّقُهُ قَلْبُکَ فَلَا تُخَالِفْهُ فِیمَا یُشِیرُ بِهِ عَلَیْکَ وَ إِنْ کَانَ بِخِلَافِ مُرَادِکَ فَإِنَّ النَّفْسَ تَجْمَحُ عَنْ قَبُولِ الْحَقِّ وَ خِلَافُهَا عِنْدَ قَبُولِ الْحَقَائِقِ أَبْیَنُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ أَیْ مُتَشَاوِرُونَ فِیه.
امام صادق (علیه السلام) هر وقت با کسی که عقل و قلبت او را تصدیق میکند مشورت کردی در چیزی که تو را با آن نصیحت میکند با او مخالفت نکن هرچند بر خلاف خواستهات باشد زیرا که نفس انسان از قبول حق خودداری میکند. و حاضر نیست حقیقت را بپذیرد، و از همین جهت مخالفت کردن با نفس در مقابل حقایق بهتر است. خدای تعالی میفرماید: وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ و فرمود: وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ؛ یعنی در کارهایشان مشورت میکنند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَا مُظَاهَرَهًَْ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَهًْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هیچ همنشینی مطمئنتر از مشورت کردن [با عاقلان] نیست.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا عَلِیُّ (علیه السلام) لَا تُشَاوِرَنَّ جَبَاناً فَإِنَّهُ یُضَیِّقُ عَلَیْکَ الْمَخْرَجَ وَ لَا تُشَاوِرَنَّ بَخِیلًا فَإِنَّهُ یَقْصُرُ بِکَ عَنْ غَایَتِکَ وَ لَا تُشَاوِرَنَ حَرِیصاً فَإِنَّهُ یُزَیِّنُ لَکَ شَرَها.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) ای علی (علیه السلام)! با ترسوها مشورت نکن زیرا آنها راه خروج را برایت تنگ خواهند کرد و با بخیل هم مشورت نکن [چون] بخیل نیز تو را از مقصود بازمیدارد و با حریص هم مشورت نکن که او تو را به حرص وامیدارد.
السّجّاد (علیه السلام)- حَقُّ الْمُسْتَشِیرِ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ رَأْیاً أَشَرْتَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ أَرْشَدْتَهُ إِلَی مَنْ یَعْلَمُ وَ حَقُّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ أَنْ لَا تَتَّهِمَهُ فِیمَا لَا یُوَافِقُکَ مِنْ رَأْیِهِ فَإِنْ وَافَقَکَ حَمِدْتَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّّّ.
امام سجّاد (علیه السلام) حقّ کسی که با تو مشورت میکند این است که اگر نظری برای او داری به آن اشاره کنی و اگر چیزی به نظرت نمیرسد او را به کسی که میداند راهنمایی کنی و حقّ کسی که تو با او مشورت میکنی این است که در مواردی که رأی او مخالف رأی توست متّهمش نسازی و اگر رأیش با رأی تو موافق شد خدای را سپاس گویی.
الصّادق (علیه السلام)- وَ شَاوِرْ فِی أَمْرِکَ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ.
امام صادق (علیه السلام) در کار خود با کسانی مشورت کن که از خدای عزّوجلّ میترسند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ (علیه السلام) مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا. الِاسْتِشَارَهًُْ عَیْنُ الْهِدَایَهًِْ. (خَاطَرَ بِنَفْسِهِ) مَنِ اسْتَغْنَی بِرَأْیِه.
امام علی (علیه السلام) هرکس خود رأی باشد نابود است و هرکس با مردان مشورت کند شریک عقل آنها گردد. نظر خواستن عین هدایت است و هرکس خود را از نظر دیگران بینیاز ببیند به مخاطره میافتد».