آیه أَلَّذينَ قالَ لَهُمُ النّاسُ إِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إيماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَكيلُ [173]
[همان] كسانى كه [بعضى از] مردم، به آنان گفتند: «دشمنان براى [حمله به] شما گرد آمده‌اند؛ از آن ها بترسيد»! امّا اين سخن، بر ايمانشان افزود؛ و گفتند: «خدا ما را بس است؛ و او بهترين حامى ماست».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ فِی نُعَیْمِ بْنِ مَسْعُودٍ الْأَشْجَعِیِّ وَ ذَلِکَ أَنَّ رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) رَجَعَ مِنْ غَزَاهًِْ أُحُدٍ وَ قَدْ قُتِلَ عَمُّهُ حَمْزَهًُْ وَ قُتِلَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ مَنْ قُتِلَ وَ جُرِحَ مَنْ جُرِحَ وَ انْهَزَمَ مَنِ انْهَزَمَ وَ لَمْ یَنَلْهُ الْقَتْلُ وَ الْجَرْحُ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) أَنِ اخْرُجْ فِی وَقْتِکَ هَذَا لِطَلَبِ قُرَیْشٍ وَ لَا تُخْرِجْ مَعَکَ مِنْ أَصْحَابِکَ إِلَّا مَنْ کَانَتْ بِهِ جِرَاحَهًٌْ فَأَعْلَمَهُمْ بِذَلِکَ فَخَرَجُوا مَعَهُ عَلَی مَا کَانَ بِهِمْ مِنَ الْجِرَاحِ حَتَّی نَزَلُوا مَنْزِلًا یُقَالُ لَهُ حَمْرَاءُ الْأَسَدِ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ قَدْ جَدَّتِ السَّیْرَ فَرَقاً فَلَمَّا بَلَغَهُمْ خُرُوجُ رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) فِی طَلَبِهِمْ خَافُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ رَجُلٌ مِنْ أَشْجَعَ یُقَالُ لَهُ نُعَیْمُ بْنُ مَسْعُودٍ یُرِیدُ الْمَدِینَهًَْ فَقَالَ لَهُ أَبُوسُفْیَانَ صَخْرُبْنُ‌حَرْبٍ یَا نُعَیْمُ هَلْ لَکَ أَنْ أَضْمَنَ لَکَ عَشْرَ قَلَائِصَ وَ تَجْعَلَ طَرِیقَکَ عَلَی حَمْرَاءِ الْأَسَدِ فَتُخْبِرَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ قَدْ جَاءَ مَدَدٌ کَثِیرٌ مِنْ حُلَفَائِنَا مِنَ الْعَرَبِ کِنَانَهًَْ وَ عَشِیرَتِهِمْ وَ الْأَحَابِیشِ وَ تُهَوِّلَ عَلَیْهِمْ مَا اسْتَطَعْتَ فَلَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ عَنَّا فَأَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ وَ قَصَدَ حَمْرَاءَ الْأَسَدِ فَأَخْبَرَ رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) بِذَلِکَ وَ قَالَ إِنَّ قُرَیْشاً یُصْبِحُونَ بِجَمْعِهِمُ الَّذِی لَا قِوَامَ لَکُمْ بِهِ فَاقْبَلُوا نَصِیحَتِی وَ ارْجِعُوا فَقَالَ أَصْحَابُ رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ اعْلَمْ أَنَّا لَا نُبَالِی بِهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَی رَسُولِهِ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلهِ وَ الرَّسُولِ إِلَی قَوْلِهِ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ إِنَّمَا کَانَ الْقَائِلُ نُعَیْمُ بْنُ مَسْعُودٍ فَسَمَّاهُ اللَّهُ بِاسْمِ جَمِیعِ النَّاسِ وَ هَکَذَا کُلُّ مَا جَاءَ تَنْزِیلُهُ بِلَفْظِ الْعُمُومِ وَ مَعْنَاهُ الْخُصُوص.
امام علی (علیه السلام) الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیل، این آیه درباره‌ی نعیم‌بن‌مسعود اشجعی نازل شد و جریان آن چنین است که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) از غزوه اُحُد برگشت، درحالی‌که عموی ایشان حمزه (علیه السلام) کشته شده و از مسلمانان کشته شده آنکه کشته‌شده و زخمی‌شده آنکه زخمی‌شده و فرارکرده آنکه فرارکرده و قتل و جراحتی به او وارد نشده است. خدای تعالی به رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) وحی فرمود: «هم اکنون برای جستجو، قریش بیرون برو و از اصحابت جز کسانی که مجروح شده‌اند همراه خود بیرون نبر». پیامبر (صلی الله علیه و آله) اصحابش را از این قضیه باخبر کرد و با وجود زخم‌هایی که داشتند با پیامبر (صلی الله علیه و آله) خارج شدند تا در منزلی فرود آمدند که به آن حمراءالاسد گفته می‌شود و قریش از ترس راه را به‌سرعت پیموده بودند و هنگامی‌که خبر بیرون‌آمدن پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جستجوی قریش به آن‌ها رسید، ترسیدند. سپس مردی از قبیله‌ی اشجع که نعیم‌بن‌مسعود نام داشت با آن‌ها روبرو شد و می‌خواست به‌سوی مدینه برود. ابوسفیان صخربن‌حرب به او گفت: «ای نعیم! آیا می‌خواهی ده شتر جوان برای تو ضمانت کنم و تو مسیرت را از حمراءالاسد قرار بدهی و به محمّد (صلی الله علیه و آله) خبر بدهی که از طرف هم پیمان‌های عرب ما کنانه و خویشاوندانشان و قبیله‌های مختلف کمک زیادی آمده و تا می‌توانی آن‌ها را بترسانی تا شاید برگردند». پس نعیم به او برای انجام آن کار پاسخ مثبت داد و به‌سوی حمراءالاسد رفت و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) را از آن آگاه کرد و گفت: «قریش با گروهی که شما توان پایداری در مقابل آن را ندارید، صبح می‌کنند پس نصیحت مرا بپذیرید و برگردید». اصحاب رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) گفتند: «حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ. بدانکه ما به آن‌ها اهمیّتی نمی‌دهیم». پس خداوند سبحان بر پیامبرش (صلی الله علیه و آله) نازل فرمود: الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِله وَ الرَّسُولِ ... وَ نِعْمَ الْوَکِیل. گوینده نعیم‌بن‌مسعود بود ولی خداوند او را به نام همه‌ی مردم نامید و این چنین است هرچه که نزولش با لفظ عام آمده و معنای آن خاص است.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ جَابِرٍ (رحمة الله علیه) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَال: لَمَّا وَجَّهَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) امیرالمؤمنین (علیه السلام) وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ إِلَی أَهْلِ مَکَّهًَْ قَالُوا بَعَثَ هَذَا الصَّبِیَّ وَ لَوْ بَعَثَ غَیْرَهُ إِلَی أَهْلِ مَکَّهًَْ وَ فِی مَکَّهًَْ صَنَادِیدُ قُرَیْشٍ وَ رِجَالُهَا وَ اللَّهِ الْکُفْرُ أَوْلَی بِنَا مِمَّا نَحْنُ فِیهِ فَسَارُوا وَ قَالُوا لَهُمَا وَ خَوَّفُوهُمَا بِأَهْلِ مَکَّهًَْ وَ غَلَّظُوا عَلَیْهِمَا الْأَمْرَ فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَمَضَیَا وَ لَمَّا دَخَلَا مَکَّهًَْ أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ بِقَوْلِهِمْ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) وَ بِقَوْلِ عَلِیٍّ (علیه السلام) لَهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ بِأَسْمَائِهِمْ فِی کِتَابِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ* فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللهِ وَ اللهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ أَ لَمْ تَرَ إِلَی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ لَقُوا عَلِیّاً (علیه السلام) وَ عَمَّاراً فَقَالَا إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَامِرٍ وَ أَهْلَ مَکَّهًَْ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَاناً وَ قَالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.
امام باقر (علیه السلام) جابر (رحمة الله علیه) گوید: وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله)، امیرالمؤمنین (علیه السلام) و عمّاربن‌یاسر را به مکّه فرستاد، گفتند: «این جوان را به سراغ اهل مکّه فرستاد و اگر افراد دیگری را به‌سمت اهل مکّه که در آن‌ها مبارزان و مردان فراوانی هستند می‌فرستاد بهتر بود. به خدا سوگند که کفر از وضعیّتی که اکنون داریم برای ما بهتر است». پس رفتند و با آن دو (حضرت علی (علیه السلام) و عمّار) صحبت کردند و آنان را از اهل مکّه ترساندند و قدرت اهل مکّه را بر ایشان بزرگ جلوه دادند. پس حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «حَسْبُنَا اللهُ وَنِعمَ الْوَکِیلُ». و رفتند و هنگامی‌که وارد مکّه شدند خداوند پیامبر (صلی الله علیه و آله) را از آنچه که آن‌ها به علی (علیه السلام) گفتند و آنچه که علی (علیه السلام) به آن‌ها گفت باخبر ساخت و خداوند نام آن‌ها را در کتاب خود آورد. آیه‌ی مربوط به این مسئله، این آیه است: الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعواْ لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعمَ الْوَکِیلُ فَانقَلَبُواْ بِنِعمَةٍ مِّنَ اللهِ وَفَضْلٍ لَّمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعواْ رِضْوَانَ اللهِ وَاللهُ ذُو فَضْلٍ عظِیمٍ. آیه‌ی فوق این گونه نازل شده است.
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَ: إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ الْآیَهًَْ فَخَرَجُوا عَلَی مَا بِهِمْ مِنَ الْأَلَمِ وَ الْجِرَاحِ فَلَمَّا بَلَغَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَمْرَاءَ الْأَسَدِ وَ قُرَیْشٌ قَدْ نَزَلَتِ الرَّوْحَاءَ قَالَ عِکْرِمَهًُْ‌بْنُ‌أَبِی‌جَهْلٍ وَ الْحَارِثُ‌بْنُ‌هِشَامٍ وَ عَمْرُوبْنُ‌الْعَاصِ وَ خَالِدُ‌بْنُ‌الْوَلِیدِ: نَرْجِعُ فَنُغِیرُ عَلَی الْمَدِینَهًِْ فَقَدْ قَتَلْنَا سَرَاتَهُمْ وَ کَبْشَهُمْ یَعْنُونَ حَمْزَهًَْ فَوَافَاهُمْ رَجُلٌ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَهًِْ فَسَأَلُوهُ الْخَبَرَ فَقَالَ: تَرَکْتُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ أَصْحَابَهُ بِحَمْرَاءِ الْأَسَدِ یَطْلُبُونَکُمْ أَحَدَّ الطَّلَبِ. فَقَالَ أَبُوسُفْیَانَ: هَذَا النَّکَدُ وَ الْبَغْیُ قَدْ ظَفِرْنَا بِالْقَوْمِ وَ بَغَیْنَا وَ اللَّهِ مَا أَفْلَحَ قَوْمٌ قَطُّ بَغَوْا فَوَافَاهُمْ نُعَیْمُ‌بْنُ‌مَسْعُودٍ الْأَشْجَعِیُّ فَقَالَ أَبُوسُفْیَانَ: أَیْنَ تُرِیدُ؟ قَالَ: الْمَدِینَهًَْ لِأَمْتَارَ لِأَهْلِی طَعَاماً. قَالَ: هَلْ لَکَ أَنْ تَمُرَّ بِحَمْرَاءِ الْأَسَدِ وَ تَلْقَی أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ تُعْلِمَهُمْ أَنَّ حُلَفَاءَنَا وَ مَوَالِیَنَا قَدْ وَافَوْنَا مِنَ الْأَحَابِیشِ حَتَّی یَرْجِعُوا عَنَّا وَ لَکَ عِنْدِی عَشَرَهًُْ قَلَائِصَ أَمْلَؤُهَا تَمْراً وَ زَبِیباً. قَالَ: نَعَمْ. فَوَافَی مِنْ غَدِ ذَلِکَ الْیَوْمِ حَمْرَاءَ الْأَسَدِ فَقَالَ لِأَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَیْنَ تُرِیدُونَ؟ قَالُوا: قُرَیْشاً. قَالَ: ارْجِعُوا فَإِنَّ قُرَیْشاً قَدِ اجْتَمَعَتْ إِلَیْهِمْ حُلَفَاؤُهُمْ وَ مَنْ کَانَ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ وَ مَا أَظُنُّ إِلَّا وَ أَوَائِلُ خَیْلِهِمْ یَطَّلِعُونَ عَلَیْکُمُ السَّاعَهًَْ فَقَالُوا: حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ مَا نُبَالِی وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ: ارْجِعْ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَرْعَبَ قُرَیْشاً وَ مَرُّوا لَا یَلْوُونَ عَلَی شَیْءٍ. فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَی الْمَدِینَهًِْ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ: الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ یَعْنِی نُعَیْمَ‌بْنَ‌مَسْعُودٍ فَهَذَا اللَّفْظُ عَامٌ وَ مَعْنَاهُ خَاص إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ* فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللهِ وَ اللهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیم.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) و اصحابش بعد از جنگ اُحُد با وجود درد و زخم‌هایی که داشتند از مدینه خارج شدند. هنگامی‌که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به حمراءالأسد رسید و قریش در روحا فرود آمدند عکرمهًْ‌بن‌ابی‌جهل، حارث‌بن‌هشام، عمروبن‌عاص و خالدبن‌ولید گفتند: «برمی‌گردیم و به مدینه حمله می‌کنیم؛ چراکه ما اشراف و بزرگان آن‌ها یعنی حمزه (علیه السلام) را کشته‌ایم». سپس مردی که از مدینه بیرون آمده بود نزد آن‌ها آمد و از او خبرهای مدینه را پرسیدند. او گفت: «محمّد (صلی الله علیه و آله) و یارانش را در حمراءالأسد ترک کردم که با جدّیت تمام شما را جستجو می‌کنند». ابوسفیان گفت: «اگر به مدینه حمله کنیم این مشقّت و ستم است ما بر این قوم پیروز شدیم و ستم کردیم به خدا سوگند قومی که ستم کند، هرگز رستگار نمی‌شود». سپس نعیم‌بن‌مسعود اشجعی نزد آن‌ها آمد. ابوسفیان گفت: «مقصدت کجاست»؟ گفت: «مدینه تا برای خانواده‌ام غذا ببرم». گفت: «آیا مایلی از حمراءالاسد عبور کنی و یاران محمّد (صلی الله علیه و آله) را ملاقات کنی و به آن‌ها بگویی که جانشینان ما و دوستان ما از قبیله‌های مختلف به ما پیوسته‌اند تا از تعقیب ما روی برگردانند و اگر چنین کنی نزد من ده شتر داری که از خرما و کشمش پر می‌کنم»؟ نعیم گفت: «بله این کار را انجام می‌دهم». سپس فردای آن روز به حمراءالأسد آمد و به یاران محمّد (صلی الله علیه و آله) گفت: «کجا می‌خواهید بروید»؟ گفتند: «قریش را جستجو می‌کنیم». گفت: «بازگردید چون جانشینان قریش و کسانی از آن‌ها که عقب مانده بودند به‌سوی آن‌ها آمده‌اند و گمان می‌کنم که اوایل قوم هم اکنون بر شما نمایان شوند». پس اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفتند: حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ و جبرئیل (علیه السلام) بر رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله) بازگرد! چون خداوند قریش را دچار ترس و وحشت کرده است و رفتند درحالی‌که به هیچ‌چیز توجّه نمی‌کنند». رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به‌سوی مدینه بازگشت و خداوند آیه نازل فرمود: الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِله وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاس؛ یعنی نعیم‌بن‌مسعود؛ این لفظ عام است ولی معنای آن خاص است. إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللهِ وَ اللهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیم.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فِی کِتَابِ تَأوِیلِ‌الآیَاتِ‌الظَّاهِرَهًِْ: کَانَ أَبُوسُفْیَانَ وَ الْمُشْرِکُونَ قَدْ کَرُّوا وَ انْصَرَفُوا فَلَمَّا بَلَغُوا الرَّوْحَاءَ نَدِمُوا عَلَی انْصِرَافِهِمْ وَ نَزَلُوا بِهَا وَ عَزَمُوا عَلَی الرُّجُوعِ فَأُخْبِرَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) بِذَلِکَ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ: هَلْ مِنْ رَجُلٍ یَأْتِینَا بِخَبَرِ الْقَوْمِ؟ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ مِنْهُمْ فَقَامَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ قَالَ: أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ (صلی الله علیه و آله) لَهُ: اذْهَبْ فَإِنْ کَانُوا قَدْ رَکِبُوا الْخَیْلَ وَ جَنَبُوا الْإِبِلَ فَإِنَّهُمْ یُرِیدُونَ الْمَدِینَهًَْ وَ إِنْ کَانُوا رَکِبُوا الْإِبِلَ وَ جَنَبُوا الْخَیْلَ فَإِنَّهُمْ یُرِیدُونَ مَکَّهًَْ. فَمَضَی أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَلَی مَا بِهِ مِنَ الْأَلَمِ وَ الْجِرَاحِ حَتَّی کَانَ قَرِیباً مِنَ الْقَوْمِ فَرَآهُمْ قَدْ رَکِبُوا الْإِبِلَ وَ جَنَبُوا الْخَیْلَ. فَرَجَعَ وَ أُخْبِرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِذَلِکَ فَقَالَ: أَرَادُوا مَکَّهًَْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جنگ احد ابوسفیان و مشرکان دوباره حمله نمودند و عقب‌نشینی کردند و هنگامی‌که به روحاء رسیدند از عقب‌نشینی پشیمان شدند و در آنجا فرود آمدند و تصمیم گرفتند که دوباره به جنگ برگردند. پس این موضوع به پیامبر (صلی الله علیه و آله) خبر داده شد و به یارانش فرمود: «آیا مردی هست که از این قوم برای ما خبر بیاورد»؟ هیچ‌یک از آن‌ها پاسخ ایشان را نداد؛ پس امیرالمؤمنین (علیه السلام) برخاست و گفت: «من ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)»! پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «برو پس اگر بر اسب‌ها سوار شده و شتران را از خود دور کرده بودند قصد مدینه را دارند و اگر بر شتران سوارشده و اسب‌ها را از خود دور کرده بودند قصد مکّه را دارند». امیرالمؤمنین (علیه السلام) با وجود درد و جراحت رفت تا به نزدیکی آن‌ها رسید. دید که بر شتران سوار شده و اسب‌ها را از خود دور کرده‌اند؛ پس بازگشت و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) را از آن آگاه نمود. رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «قصد مکّه را دارند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ وَ قَالَ مُجَاهِدٌ وَ عَکْرَمَهًُْ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَاتُ فِی غَزْوَهًِْ بَدْرٍ الصُّغْرَی وَ ذَلِکَ أَنَّ أَبَاسُفْیَانَ قَالَ یَوْمَ أُحُدٍ حِینَ أَرَادَ أَنْ یَنْصَرِفَ: یَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) مَوْعِدُ مَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ مَوْسِمُ بَدْرٍ الصُّغْرَی لِقَابِلٍ إِنْ شِئْتَ. فَقَالَ رَسُولُ‌اللهِ (صلی الله علیه و آله) ذَلِکَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ. فَلَمَّا کَانَ الْعَامُ الْمُقْبِلُ خَرَجَ أَبُوسُفْیَانَ فِی أَهْلِ مَکَّهًَْ حَتَّی نَزَلَ مَجَنَّهًَْ مِنْ نَاحِیَهًِْ مَرِّ الظَّهْرَانِ ثُمَّ أُلْقِیَ عَلَیْهِمْ الرُّعْبُ فَبَدَا لَهُ مِنِ الرُّجُوعِ فَلَقِیَ نُعَیْمُ بْنُ مَسْعُودٍ الْأَشْجَعِیُّ وَ قَدْ قَدِمَ مُعْتَمِراً فَقَالَ لَهُ أَبُو سُفْیَانَ: إِنِّی وَاعَدْتُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ أَصْحَابَهُ أَنْ نَلْتَقِی بِمُوسِمِ بَدْرٍ الصُّغْرَی وَ أَنَّ هَذِهِ عَامٌ جَدْبٌ وَ لَا یُصْلِحُنَا إِلَّا عَامٌ یُرْعِی فِیهِ الشَّجَرُ وَ نَشْرَبُ فِیهِ اللَّبَنَ وَ قَدْ بَدَا لِی أَنْ لَا أَخْرُجَ إِلَیهَا وَ أَکْرَهُ أَنْ یَخْرُجَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا أَخْرُجَ أَنَا فَیَزِیدُهُمْ ذَلِکَ جُرْأَهًًْ فَالْحَقْ بِالْمَدِینَهًِْ فَثَبِّطْهُمْ وَ لَکَ عِنْدِی عَشَرَهًٌْ مِنَ الْإِبِلِ أَضَعُهَا عَلَی یَدَیْ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو فَأَتَی نُعَیْمٌ الْمَدِینَهًَْ فَوَجَدَ النَّاسَ یَتَجَهَّزُونَ لِمِیعَادِ أَبِی سُفْیَانَ. فَقَالَ لَهُمْ: بِئْسَ الرَّأْیُ رَأْیُکُمْ أَتَوْکُمْ فِی دِیَارِکُمْ وَ قَرَارِکُمْ فَلَمْ یُفْلِتْ مِنْکُمْ إِلَّا شَرِیدٌ فَتُرِیدُونَ أَنْ تَخْرُجُوا وَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ عِنْدَ الْمَوْسِمِ فَوَ اللَّهِ لَا یُفْلِتُ مِنْکُمْ أَحَدُ فَکَرِهَ أَصْحَابُ رَسُولِ‌الله (صلی الله علیه و آله) الْخُرُوجَ فَقَالَ رَسُولُ‌الله (صلی الله علیه و آله): وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَخْرُجَنَّ وَ لَوْ وَحْدِی. فَأَمَّا الْجَبَانُ فَإِنَّهُ رَجَعَ وَ أَمَّا الشُّجَاعُ فَإِنَّهُ تَأَهَّبَ لِلْقِتَالِ وَ قَالَ: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَخَرَجَ رَسُولُ‌اللهِ (صلی الله علیه و آله) فِِی أَصْحَابِهِ حَتَّی وَافَی بَدْرَ الصُّغْرَی وَ هُوَ مَاءٌ لِبَنِی کِنَانَهًَْ وَ کَانَتْ مَوْضِعَ سُوقٍ لَهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّهًِْ یَجْتَمِعُونَ إِلَیْهَا فِی کُلِّ عَامٍ ثَمَانِیَهًَْ أَیَّامٍ فَأَقَامَ بِبَدْرٍ یَنْتَظِرُ أَبَاسُفْیَانَ وَ قَدِ انْصَرَفَ أَبُوسُفْیَانَ مِنْ مَجَنَّهًَْ إِلَی مَکَّهًَْ فَسَمَّاهُمْ أَهْلُ مَکَّهًَْ جَیْشَ السَّوِیقُ وَ یَقُولُونَ إَِنَّمَا خَرَجْتُمْ تَشْرَبُونَ السَّوِیقَ وَ لَمْ یَلْقَ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَصْحَابُهُ أَحَداً مِنَ الْمُشْرِکِینَ بِبَدْرٍ وَ وَافَقُوا السُّوقَ وَ کَانَتْ لَهُمْ تِجَارَاتٌ فَبَاعُوا وَ أَصَابُوا الدِّرْهَمَ دِرْهَمَیْنِ وَ انْصَرَفُوا إِلَی الْمَدِینَهًِْ سَالِمِینَ وَ غَانِمِینَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) این آیات در مورد جنگ بدر صغری نازل شد و توضیح آن چنین است که اباسفیان روز احد هنگامی که می‌خواست بازگردد، گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! اگر خواستی وعده‌ی ما و تو سال آینده در موسم بدر صغری است». رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آن موعد بین ما و تو است». وقتی سال آینده شد اباسفیان با اهل مکّه خارج شد تا اینکه در مجنّة در نواحی مرالظهران فرود آمد. سپس رعب و وحشت در دل آن‌ها افتاد. پس تصمیم گرفت که برگردند. نعیم‌بن‌مسعود اشجعی را ملاقات کرد که از عمره می‌آمد. ابوسفیان به او گفت: «من با محمّد (صلی الله علیه و آله) و یارانش وعده نهاده‌ام که در موسم بدر صغری با یکدیگر روبرو شویم و امسال خشکسالی است و جنگ بر ما صلاح نیست مگر سالی که در آن درختان بروید و شیر فراوان داشته باشیم و تصمیم گرفته‌ام که به آنجا نروم و دوست ندارم که محمّد (صلی الله علیه و آله) خارج شود و من خارج نشوم که این جرأت آن‌ها را زیاد می‌کند. به مدینه برو و آن‌ها را از جنگ بازدار. اگر چنین کنی ده شتر نزد من داری که آن‌ها را به دست سهیل‌بن‌عمرو می‌سپارم». نعیم به مدینه آمد و مردم را دید که برای وعده ابی‌سفیان آماده می‌شوند؛ پس به آن‌ها گفت: «نظر شما، نظر بدی است در دیار و خانه‌هایتان به سراغ شما آمده‌اند در نتیجه از شما کسی نجات نمی‌یابد مگر اینکه آواره می‌شود پس می‌خواهید به‌سوی جنگ خارج شوید درحالی‌که قریش همه‌ی قدرت خود را برای جنگ با شما در وعده‌گاه، بسیج کرده است. سوگند به خدا هیچ‌یک از شما نجات نمی‌یابد». یاران رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) خروج را ناخوشایند شمردند در نتیجه رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «سوگند به کسی که جانم به دست اوست، خارج می‌شوم هرچند تنها باشم». هرکه ترسو بود برگشت و هرکه شجاع بود برای جنگ آماده شد و گفت: حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ. رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در میان یارانش خارج شد تا به بدر صغری رسید و آن چاه آبی برای بنی‌کنانه است و محل بازارشان در زمان جاهلیّت بود که هر سال هشت روز در آنجا جمع می‌شدند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بدر اقامت گزید و منتظر ابوسفیان شد و ابوسفیان از مجنّه به‌سوی مکّه برگشت و اهل مکّه آن‌ها را سپاه شراب نامیدند و می‌گفتند شما خارج شدید تا شراب بنوشید و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) و یاران ایشان در بدر با هیچ‌یک از مشرکان روبرو نشدند و مسلمانان با بازار خرید و فروش برخورد کردند و معامله‌هایی داشتند؛ پس دادوستد کردند و در برابر یک درهم دو درهم به دست آوردند و سالم و سودمند به مدینه بازگشتند.
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَهًِْ أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِأَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَبْلَ وَقْعَهًِْ أُحُدٍ: إِنَّ أَبَاسُفْیَانَ قَدْ جَمَعَ لَکُمْ الْجُمُوعَ. فَقَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیل.
امام علی (علیه السلام) سبب نزول این آیه آن بود که مردی پیش از جنگ احد به امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) گفت: «ابوسفیان گروه‌های مردم را برای نبرد با شما فراهم کرده است». و آن حضرت (علیه السلام) فرمود: «حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعمَ الْوَکِیلُ».
الباقر (علیه السلام)- فِی قَوْلِه الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ هُوَ نُعَیْمُ‌بْنُ‌مَسْعُودٍ الْأَشْجَعِیُ.
امام باقر (علیه السلام) الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ؛ منظور، از النّاس؛ نعیم‌بن‌مسعود اشجعی است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّ النَّاسَ هُوَ أَبُوسُفْیَانَ‌بْنُ‌حَرْب.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) إِنَّ النَّاسَ؛ یعنی ابوسفیان و همراهانش هستند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مُنْقِذُ بْنُ الْأَبْقَعِ الْأَسَدِیُّ أَحَدُ خَوَاصِّ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی النِّصْفِ مِنْ شَعْبَان ... فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): مَعَاشِرَ النَّاسِ مَا أَحَبَّنَا رَجُلٌ فَدَخَلَ النَّارَ وَ مَا أَبْغَضَنَا رَجُلٌ فَدَخَلَ الْجَنَّهًَْ وَ أَنَا قَسِیمُ الْجَنَّهًِْ وَ النَّارِ أَقْسِمُ بَیْنَ الْجَنَّهًِْ وَ النَّارِ هَذِهِ إِلَی الْجَنَّهًِْ یَمِیناً وَ هَذِهِ إِلَی النَّارِ شِمَالًا أَقُولُ لِجَهَنَّمَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکَ حَتَّی تَجُوزَ شِیعَتِی عَلَی الصِّرَاطِ کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ وَ الرَّاعِدِ الْعَاصِفِ وَ کَالطَّیْرِ الْمُسْرِعِ وَ کَالْجَوَادِ السَّابِقِ فَقَامَ النَّاسُ إِلَیْهِ بِأَجْمَعِهِمْ عُنُقاً وَاحِداً وَ هُمْ یَقُولُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَکَ عَلَی کَثِیرٍ مِنْ خَلْقِهِ قَالَ ثُمَّ تَلَا أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) هَذِهِ الْآیَهًَْ الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ* فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللهِ وَ اللهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ.
امام علی (علیه السلام) مُنقذبن‌ابقع‌اسدی یکی از خواص امام علی (علیه السلام) گوید: در نیمه شعبان نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام) بودم ... امام علی (علیه السلام) فرمود: ای مردم! کسی که ما را دوست داشته وارد آتش نشده و کسی که ما را دشمن داشته وارد بهشت نشده است و من تقسیم‌کننده‌ی بهشت و آتش هستم. بین بهشت و جهنّم تقسیم می‌کنم این‌ها را از سمت راست روانه‌ی بهشت و آنان را از سمت چپ روانه جهنّم می‌کنم. روز قیامت به جهنّم می‌گویم: «این برای من و این برای تو» تا اینکه شیعیانم مانند برق پر سرعت، رعد سریع و مانند پرنده با سرعت و اسب تیزرویِ سبقت‌گیرنده از صراط می‌گذرند. سپس مردم همگی یک‌پارچه به‌سوی او رفتند درحالی‌که می‌گفتند: «حمد و سپاس خدایی را که تو را بر بسیاری از خلقش برتری داد». سپس امیرالمؤمنین (علیه السلام) این آیه را تلاوت فرمود: الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللهِ وَ اللهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیم».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) وَجَّهَ عَلِیّاً (علیه السلام) فِی نَفَرٍ مَعَهُ فِی طَلَبِ أَبِی‌سُفْیَانَ فَلَقِیَهُمْ أَعْرَابِیٌّ مِنْ خُزَاعَهًَْ فَقَالَ إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَقَالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَنَزَلَتَا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیغمبر (صلی الله علیه و آله) امیرالمؤمنین (علیه السلام) را با بعضی در جستجوی أبوسفیان فرستاد، أعرابی از خزاعه به ایشان رسید و گفت که: «قوم در فلان جا به‌خاطر شما جمع شده‌اند». ایشان گفتند: حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ و این آیه نازل شد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- کَیْفَ أُنْعَمُ وَ قَدِ الْتَقَمَ صَاحِبُ الْقَرْنِ الْقَرْنَ وَ حَنَی جَبْهَتَهُ وَ أَصْغَی سَمْعَهُ یَنْتَظِرُ أَنْ یُؤْمَرَ أَنْ یَنْفُخَ فَیَنْفُخَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ فَکَیْفَ نَقُولُ یَا رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) قَالَ قُولُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) چگونه خوشم وقتی که صاحب صور، صور را به دهان گرفته و پیشانی خم کرده و گوش فرا دارد و منتظر فرمان دمیدن است تا بدمد»؟ مسلمانان گفتند: «چه گوییم ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)». فرمود: «بگویید: حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعمَ الْوَکِیلُ عَلی اللهِ تَوَکَّلُنا».
الباقر (علیه السلام)- قَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) مَرِضْتُ مَرَضاً شَدِیداً فَقَالَ لِی أَبِی (علیه السلام) مَا تَشْتَهِی فَقُلْتُ أَشْتَهِی أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ لَا أَقْتَرِحُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی مَا یُدَبِّرُهُ لِی فَقَالَ لِی أَحْسَنْتَ ضَاهَیْتَ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ (علیه السلام) حَیْثُ قَالَ جَبْرَئِیلُ هَلْ مِنْ حَاجَهًٍْ فَقَالَ لَا أَقْتَرِحُ عَلَی رَبِّی بَلْ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.
امام باقر (علیه السلام) امام سجّاد (علیه السلام) فرمود: سخت مریض شدم پدرم به من فرمود: «چه میل داری»؟ گفتم: «مایلم آنچه خدا برایم خواسته بر خلاف آن درخواستی نداشته باشم». فرمود: «آفرین شبیه ابراهیم‌خلیل (علیه السلام) شده‌ای، چنانچه جبرئیل (علیه السلام) به او گفت حاجتی داری»؟ گفت: «در مقابل خدا اظهار نظری ندارم او کافی است و خوب نگهبانی است».
الصّادق (علیه السلام)- عَجِبْتُ لِمَنْ فَزِعَ مِنْ أَرْبَعٍ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَی أَرْبَعٍ عَجِبْتُ لِمَنْ خَافَ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَإِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ.
امام صادق (علیه السلام) در شگفتم از کسی که از چهار چیز هراس کند که چگونه به آن‌ها گرایش پیدا نکند [و] شگفتم از آنکه بترسد. چرا گرایش پیدا نکند به گفته حَسْبُنَا اللهُ وَنِعمَ الْوَکِیلُ. که شنیدم خدا دنبالش فرمود با: فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ.