آیه إِلَّا الَّذِينَ تَابُواْ وَ أَصْلَحُواْ وَ اعْتَصَمُواْ بِاللهِ وَ أَخْلَصُواْ دِينَهُمْ لِلهِ فَأُوْلَئكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَوْفَ يُؤْتِ اللهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا [146]
مگر كسانى كه توبه كنند، و اصلاح [و جبران] نمايند و به خدا تمسك جويند، و دين خود را براى خدا خالص كنند؛ آنها با مؤمنان خواهند بود؛ و خداوند به افراد با ايمان، پاداش عظيمى خواهد داد.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ نَزَلَتْ فِی عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌أُبَیٍّ وَ جَرَتْ فِی کُلِّ مُنَافِقٍ مُشْرِکٍ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- إِنَّ الْمنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ درباره‌ی عبدالله‌بن‌ابی نازل شده و در حقّ هر منافق و مشرکی جاری است.
الصّادق (علیه السلام)- وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْمُنْکِرِینَ هُمُ الْمُکَذِّبُونَ وَ أَنَّ الْمُکَذِّبِینَ هُمُ الْمُنَافِقُونَ وَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِلْمُنَافِقِینَ وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً وَ لَا یَفْرَقَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ أَلْزَمَ اللَّهُ قَلْبَهُ طَاعَتَهُ وَ خَشْیَتَهُ مِنْ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مِمَّنْ أَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنْ صِفَهًِْ الْحَقِّ ِّ وَ لَمْ یَجْعَلْهُ مِنْ أَهْلِهَا فَإِنَّ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ صِفَهًِْ الْحَقِّ فَأُولَئِکَ هُمْ شَیَاطِینُ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ.
امام صادق (علیه السلام)- و بدانید که آنان که منکرند آنها تکذیب‌کنندگانند، و تکذیب‌کنندگان همان منافقان و درویانند، و خدای عزّوجلّ درباره منافقین فرموده و گفته‌اش حق است: إِنَّ الْمنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراًو نباید بترسد کسی از شماها که خداوند فرمانبرداری و ترس خود را ملازم دلش گردانیده از هیچ یک از آن مردمی که خداوند آنها را از صفت حق بیرون کرده و شایسته آن قرارش نداده زیرا کسانی را که خداوند شایسته صفت حق قرارشان نداده آنها شیاطین انس و جن هستند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَا تُکَفِّرْ مُسْلِماً بِذَنْبٍ تُکَفِّرُهُ التَّوْبَهًُْ إِلَّا مَنْ ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ اشْتَغِلْ بِشَأْنِکَ الَّذِی أَنْتَ بِهِ مُطَالَبٌ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- مسلمانی را به ارتکاب گناهی که توبه‌پذیر است تکفیر مکن مگر آن را که خداوند در کتابش یاد کرده: إِنَّ المُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ و به کار خود بپرداز که مسئول آنی.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ (علیه السلام) قَالَ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنَ الْمَدِینَهًْ ... قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فِی یَومِ الغَدِیرِ ... مَعَاشِرَ النَّاسِ سَیَکُونُ مِنْ بَعْدِی أَئِمَّهًٌْ یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لایُنْصَرُونَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ وَ أَنَا بَرِیئَانِ مِنْهُمْ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُمْ وَ أَنْصَارَهُمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ أَلَا إِنَّهُمْ أَصْحَابُ الصَّحِیفَهًِْ فَلْیَنْظُرْ أَحَدُکُمْ فِی صَحِیفَتِهِ قَالَ فَذَهَبَ عَلَی النَّاسِ إِلَّا شِرْذِمَهًًْ مِنْهُمْ أَمْرُ الصَّحِیفَهًِْ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنِّی أَدَعُهَا إِمَامَهًًْ وَ وِرَاثَهًًْ فِی عَقِبِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از امام باقر (علیه السلام) روایت است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) از مدینه حج گزارد... و در روز غدیر فرمود: «ای گروه مردم! پس از درگذشت من پیشوایانی ظهور کنند که شما را به‌سوی آتش جهنّم می‌خوانند، و در روز رستاخیز هیچ یاری و کمکی نشوند. ای گروه مردم! به‌راستی‌که خداوند و من از آنان بیزارم. ای گروه مردم! آنان و تمام انصار و اعوان و پیروانشان در فروترین طبقه دوزخند و به‌راستی چه بد است جایگاه گردنکشان! بدانید که آنان اصحاب صحیفه‌اند، پس باید هریک از شما در صحیفه‌اش نظر کند». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «جز گروهی اندک بقیّه‌ی مردم؛ ماجرای صحیفه را فراموش کردند». پیامبر (صلی الله علیه و آله) افزود: «ای گروه مردم! من امامت را در ذرّیّه‌ی خودم تا روز قیامت باقی گذاشتم».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- الْوَیْلُ لِظَالِمِی أَهْلِ بَیْتِی کَأَنِّی بِهِمْ غَداً مَعَ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- بدا بر حال ستمکاران بر خاندان من، گویا جایگاه آنان را با منافقین در درک اسفل (طبقه زیرین) دوزخ در روز قیامت می‌نگرم.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی تَوَابِیتَ مِنْ حَدِیدٍ مُغْلَقَهًٍْ عَلَیْهِمْ فِی النَّارِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- منافقان [در جهنّم] در تابوت‌هایی که از آهن است و درب‌های آن قفل شده و بر آنها آتش نهاده شده است، قرار دارند.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یُحِبُّ أَنْ یَخْزُنَ عِلْمَهُ وَ لَا یُؤْخَذَ عَنْهُ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ إِذَا وُعِظَ أَنِفَ وَ إِذَا وَعَظَ عَنَّفَ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الثَّانِی مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَرَی أَنْ یَضَعَ الْعِلْمَ عِنْدَ ذَوِی الثَّرْوَهًِْ وَ لَا یَرَی لَهُ فِی الْمَسَاکِینِ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الثَّالِثِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَذْهَبُ فِی عِلْمِهِ مَذْهَبَ الْجَبَابِرَهًِْ وَ السَّلَاطِینِ فَإِنْ رُدَّ عَلَیْهِ شَیْءٌ مِنْ قَوْلِهِ أَوْ قُصِّرَ فِی شَیْءٍ مِنْ أَمْرِهِ غَضِبَ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الرَّابِعِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَطْلُبُ أَحَادِیثَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی لِیَغْزُرَ بِهِ عِلْمُهُ وَ یَکْثُرَ بِهِ حَدِیثُهُ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الْخَامِسِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَضَعُ نَفْسَهُ لِلْفُتْیَا وَ یَقُولُ سَلُونِی وَ لَعَلَّهُ لَا یُصِیبُ حَرْفاً وَاحِداً وَ اللَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُتَکَلِّفِینَ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ السَّادِسِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَتَّخِذُ عِلْمَهُ مُرُوءَهًًْ وَ عَقْلًا فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ السَّابِعِ مِنَ النَّارِ.
امام صادق (علیه السلام)- برخی از علما و دانشمندان هستند که دوست دارند علمشان ذخیره و اندوخته شود و آن را از او فرا نگیرند، چنین افرادی در نخستین طبقه از آتش است، و برخی از علماء هستند که هرگاه پند داده شود [از پذیرفتن آن] تکبّر و سرکشی نماید و هرگاه خودشان پند و اندرز دهند، با درشتی رفتار نموده و نرمی نمی‌نماید، آنها در طبقه‌ی دوّم از آتش هستند، و برخی از علماء هستند که دیده می‌شود علم و دانش را نزد کسانی که ثروت و دارایی بسیار و شرافت و بزرگواری دارند می‌نهند [بیان می‌کند] و دیده نمی‌شود که نزد مساکین و بی‌چیزها، چیزی بگویند [فقراء و درویشان را از دانش خود بهره‌مند نمی‌سازد]، آنها نیز در طبقه‌ی سوّم از آتش هستند، و برخی از علماء هستند که درباره‌ی علم و دانش خود به طریقه و روش سرکشان و پادشاهان عمل می‌کنند و اگر چیزی از گفتارش را رد کنند [و به او بگویند: سخن تو باطل و نادرست است] یا در چیزی از امر و کار او کوتاهی شود [او را گرامی نداشته و احسان و نیکی ننمایند] خشمناک گردد، آنها نیز در طبقه‌ی چهارم از آتش هستند، و برخی از علماء نیز هستند که احادیث و سخنان یهود و نصاری را طلب نموده و خواسته‌ی [آنها را برای مردم بیان می‌کنند] تا علم و دانش و سخنش بسیار گردد [مردم بگویند: او بسیار دانشمند است و سخنان هر گروهی را می‌داند] آنها نیز در طبقه‌ی پنجم از آتش‌اند، و برخی از علماء هستند که خود را برای فتوی و حکم‌دادن [پرسش‌های مردم] آماده می‌کنند و می‌گویند: [خواسته‌های خویش را] از من بپرسید و امید می‌رود که یک کلمه و سخنی را درک نکرده و نیافته [و خود را به رنج انداخته] و خدا کسانی را که [چیزی نمی‌دانند و می‌گویند: ما دانا هستیم و هنگام پاسخ گفتن پرسش‌ها] خود را به رنج می‌اندازند دوست نمی‌دارد [آنان را از رحمت خود بی‌بهره می‌سازد] آنها در طبقه‌ی ششم از آتش هستند، و برخی از علما هستند که علم و دانشش را برای جوانمردی و خردمندی فرا گیرد [علم را بدست آورد و به دیگران یاد می‌دهد تا مردم او را از جوانمردان و خردمندان به شمار آورند] او نیز در طبقه‌ی هفتم از آتش است.
الصّادق (علیه السلام)- وَ قَدْ رَأَیْنَا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ ذَکَرَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ مَا عَاقَبَ بِهِ قَوْماً مِنْ خَلْقِهِ حَیْثُ یَقُولُ فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ فَجَعَلَ النِّفَاقَ الَّذِی أَعْقَبَهُمُوهُ عُقُوبَهًًْ وَ مُجَازَاهًًْ عَلَی إِخْلَافِهِمُ الْوَعْدَ وَ سَمَّاهُمْ مُنَافِقِینَ ثُمَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ فَإِذَا کَانَتْ هَذِهِ حَالَ مَنْ أَخْلَفَ الْوَعْدَ فِی أَنَّ عِقَابَهُ النِّفَاقُ الْمُؤَدِّی إِلَی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ فَمَا ذَا تَکُونُ حَالَ مَنْ جَاهَرَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) بِالْخِلَافِ عَلَیْهِمَا وَ الرَّدِّ لِقَوْلِهِمَا وَ الْعِصْیَانِ لِأَمْرِهِمَا وَ الظُّلْمِ وَ الْعِنَادِ لِمَنْ أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِالطَّاعَهًِْ لَهُمْ وَ التَّمَسُّکِ بِهِمْ وَ الْکَوْنِ مَعَهُمْ.
امام صادق (علیه السلام)- ما دیده‌ایم [و خوانده‌ایم] که خدای عزّوجلّ در کتاب محکمش از آنچه که گروهی از بندگانش را به‌وسیله‌ی آن کیفر داده یاد کرده است، آنجا که می‌فرماید: و از آن پس تا روزی که همراه با آن خلف وعده با خدا و آن دروغ‌ها که می‌گفتند با او ملاقات کنند، دل‌هایشان را جای نفاق ساخت. (توبه/۷۷). و خدا نفاقی را که در دل آنان جایگزین ساخته بود کیفر خلف وعده آنان قرار داد و ایشان را منافقین خواند، سپس در کتاب خود فرمود: إِنَّ المُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّار؛ اگر وضع کسی که خلف وعده کرده چنین باشد، کیفرش نفاقی کشاننده به پست‌ترین مرتبه دوزخ است، پس چگونه خواهد بود حال کسی که در برابر خدای عزّوجلّ و رسول او آشکارا به مخالفت آنها، و ردّ‌کردن گفته‌شان و سرپیچی از فرمانشان برخاسته و ستم می‌کند و با وجود آگاهی نسبت به آن کسانی که خداوند مردم را به اطاعت از ایشان و دست آویختن به ریسمان آنان و همراه‌بودن با آنان امر فرموده است، سر ستیز دارد؟!