آیه إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَريبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللهُ عَليماً حَكيماً [17]
پذيرش توبه از سوى خدا، تنها براى كسانى است كه كار بد را از روى جهالت انجام مى‌دهند، سپس به‌زودى توبه مى‌كنند. خداوند، توبه‌ی چنين كسانى را مى‌پذيرد؛ و خدا دانا و حكيم است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَهًَْ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَهًَْ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَهًَْ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَهًَْ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی الدُّعَاءِ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ قَالَ فِی الِاسْتِغْفَارِ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً وَ قَالَ فِی الشُّکْرِ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ قَالَ فِی التَّوْبَهًِْ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَکانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیماً.
امام علی (علیه السلام)- به کسی که چهار چیز داده شود از چهار چیز محروم نمی‌شود: «به هرکس که قدرت دعاکردن داده شده، پذیرفتن و اجابت‌شدن نیز اعطا شده و به هرکس که قدرت توبه‌کردن داده شده، قبول‌شدن توبه نیز عطا شده، و به هرکس استغفار و طلب پوزش داده شده، مغفرت و بخشش از او دریغ نشده و به هرکس شکرگزاری اعطا شده، از زیادشدن رزق محروم نمی‌شود، تأیید تمام این مطالب در کتاب خداست، در مورد دعا فرمود: مرا بخوانید تا [دعای] شما را بپذیرم!. (غافر/۶۰). و در مورد استغفار فرمود: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. (نساء/۱۱۰). و در مورد شکر فرمود: اگر شکرگزاری کنید، [نعمت خود را] بر شما خواهم افزود. (ابراهیم/۷). و در مورد توبه فرمود: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیماً.
الصّادق (علیه السلام)- فِی قَوْلِ اللَّهِ ... إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ یَعْنِی کُلَّ ذَنْبٍ عَمِلَهُ الْعَبْدُ وَ إِنْ کَانَ بِهِ عَالِماً فَهُوَ جَاهِلٌ حِینَ خَاطَرَ بِنَفْسِهِ فِی مَعْصِیَهًِْ رَبِّهِ وَ قَدْ قَالَ فِی ذَلِکَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَحْکِی قَوْلَ یُوسُفَ لِإِخْوَتِهِ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ فَنَسَبَهُمْ إِلَی الْجَهْلِ لِمُخَاطَرَتِهِمْ بِأَنْفُسِهِمْ فِی مَعْصِیَهًِْ اللَّهِ.
امام صادق (علیه السلام)- إِنَّمَا التَّوْبَةُ علَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ یعنی هر گناهی که بنده انجام می‌دهد هر چند که بدان عالم باشد، جاهل است، زیرا معصیت پروردگارش بر نفس وی خطور کرد چنانکه خدای تبارک و تعالی سخن یوسف را در خطاب به برادرانش چنین آورده است: آیا دانستید با یوسف و برادرش چه کردید، آنگاه که جاهل بودید؟. (یوسف/۸۹)». در اینجا چون معصیت خداوند در جانشان خطور کرده، خداوند نسبت جهل به آنان داد [در حالی که آنان به قبح عمل خویش، علم داشتند].
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَکُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِی فَهُوَ الِاسْتِغْفَارُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَ لَا خَیْرَ فِی الدُّنْیَا إِلَّا لِرَجُلَیْنِ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذَنْباً فَهُوَ یَتَدَارَکُهَا بِالتَّوْبَهًِْ وَ رَجُلٍ یُسَارِعُ إِلَی الْخَیْرَاتِ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَهًَْ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَهًَْ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً وَ قَالَ تَعَالَی إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیماً.
امام علی (علیه السلام)- در دنیا دو امان از عذاب خداوند سبحان وجود دارد که یکی از آن دو از دسترس شما بیرون شده است. بر شما باد که به امان دوّم دست زنید و توسّل جویید. امانی که در دسترس بود و به آسمان بالا رفت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و آن امان که باقی مانده، استغفار است. خداوند متعال فرموده است: و تا هنگامی‌که تو میان ایشانی، خداوند آنان را عذاب نمی‌کند و تا هنگامی‌که آنان استغفار می‌کنند، خداوند آنان را عذاب نمی‌کند. (انفال/۳۳) و در دنیا خیری نیست مگر برای دو تن، اوّل: کسی که اگر گناهی می‌کند آن را با توبه، تدارک و جبران می‌نماید. و کسی که به انجام نیکی‌ها پیشی می‌گیرد. به هرکس سعادت توبه عطا شود، از پذیرفته‌شدن آن محروم نمی‌شود و به هرکس سعادت استغفار ارزانی شود، از آمرزش محروم نمی‌شود و این موضوع در این آیه آمده است: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. (نساء/۱۱۰). و فرموده است: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیما.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام)، قَالَ: یَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَابَ مِنْهَا مَغْفُورَهًٌْ لَهُ فَلْیَعْمَلِ الْمُؤْمِنُ لِمَا یَسْتَأْنِفُ بَعْدَ التَّوْبَهًِْ وَ الْمَغْفِرَهًِْ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَیْسَتْ إِلَّا لِأَهْلِ الْإِیمَانِ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ بَعْدَ التَّوْبَهًِْ وَ الِاسْتِغْفَارِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ عَادَ فِی التَّوْبَهًِْ قَالَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ أَ تَرَی الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ یَنْدَمُ عَلَی ذَنْبِهِ وَ یَسْتَغْفِرُ مِنْهُ وَ یَتُوبُ ثُمَّ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ تَوْبَتَهُ؟ قُلْتُ فَإِنَّهُ فَعَلَ ذَلِکَ مِرَاراً یُذْنِبُ ثُمَّ یَتُوبُ وَ یَسْتَغْفِرُ؟ فَقَالَ کُلَّمَا عَادَ الْمُؤْمِنُ بِالاسْتِغْفَارِ وَ التَّوْبَهًِْ عَادَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْمَغْفِرَهًِْ وَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ یَقْبَلُ التَّوْبَهًَْ وَ یَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ فَإِیَّاکَ أَنْ تُقَنِّطَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ رَحْمَهًِْ اللَّهِ.
امام باقر (علیه السلام)- محمّدبن‌مسلم نقل می‌کند: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ای محمّدبن‌مسلم! خداوند اگر توبه‌ی فرد مؤمن را بپذیرد، گناهان او بخشوده می‌شود و آنگاه پس از توبه و بخشایش، مؤمن باید اعمال خود را دوباره آغاز کند؛ امّا به خدا سوگند که این کار فقط از اهل ایمان بر می‌آید». گفتم: «اگر پس از توبه و استغفار، دوباره گناه کرده و بار دیگر طلب توبه کند، چه؟ [باز هم خدا او را می‌بخشد]»؟ فرمود: «ای محمّدبن‌مسلم! آیا تا به حال دیده‌ای که بنده‌ی مؤمنی از گناهش پشیمان شده و استغفار و توبه کند و خداوند توبه‌اش را نپذیرد»؟ گفتم: «اگر این کار دائماً تکرار شود و او گناه کند و سپس توبه نماید چه»؟ فرمود: «هرگاه مؤمن، به‌واسطه‌ی استغفار و توبه از گناه خود بازگردد، خداوند نیز با مغفرت خود به او رو می‌کند که خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است و توبه را قبول می‌کند و از گناهان در می‌گذرد. مبادا [با این حرف‌ها] مؤمنی را از رحمت خدا ناامید کنی»!
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ: إِذَا بَلَغَتِ النَّفْسُ هَاهُنَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ لَمْ یَکُنْ لِلْعَالِمِ تَوْبَهًٌْ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ.
امام صادق (علیه السلام)- جمیل‌بن‌درّاج گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) می‌فرمود: «زمانی‌که جان به اینجا برسد، امام با دست به حلقش اشاره کرد توبه‌ی شخصی که عالم [به گناه بودن آن عمل] بوده، پذیرفته نیست؛ آنگاه، این آیه را تلاوت کرد: إِنَّمَا التَّوْبَةُ علَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی آخِرِ خُطْبَهًٍْ خَطَبَهَا مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَنَهًٍْ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ السَّنَهًَْ لَکَثِیرَهًٌْ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِشَهْرٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الشَّهْرَ لَکَثِیرٌ وَ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِجُمْعَهًٍْ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْجُمْعَهًَْ لَکَثِیرَهًٌْ وَ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِیَوْمٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ یَوْماً لَکَثِیرٌ وَ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَاعَهًٍْ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ السَّاعَهًَْ لَکَثِیرَهًٌْ وَ مَنْ تَابَ وَ قَدْ بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ تَابَ اللَّهُ عَلَیْه.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از امام باقر (علیه السلام) روایت است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آخر خطبه‌ای که ایراد می‌کرد، فرمود: «هرکه یک سال قبل از مرگش، توبه کند، خداوند، توبه او را می‌پذیرد». سپس ادامه داد: «یک سال زیاد است؛ هرکه یک ماه قبل از مرگش، توبه کند، خداوند، توبه‌ی او را می‌پذیرد». سپس فرمود: «یک ماه زیاد است؛ هرکه یک هفته قبل از مرگش، توبه کند، خداوند، توبه‌ی او را قبول می‌کند». سپس فرمود: «یک هفته زیاد است؛ هرکه یک ساعت قبل از مرگش، توبه کند، خداوند، توبه‌ی او را قبول می‌کند». سپس ادامه داد: «یک ساعت زیاد است؛ هرکه قبل از مرگش و قبل از زمانی‌که روح به اینجا می‌رسد به حلقش اشاره کرد توبه کند، خداوند، توبه‌ی او را می‌پذیرد».
الباقر (علیه السلام)- مَنْ کَانَ مُؤْمِناً فَعَمِلَ خَیْراً فِی إِیمَانِهِ ثُمَّ أَصَابَتْهُ فِتْنَهًٌْ فَکَفَرَ ثُمَّ تَابَ بَعْدَ کُفْرِهِ کُتِبَ لَهُ وَ حُوسِبَ بِکُلِّ شَیْءٍ کَانَ عَمِلَهُ فِی إِیمَانِهِ وَ لَا یُبْطِلُهُ الْکُفْرُ إِذَا تَابَ بَعْدَ کُفْرِه.
امام باقر (علیه السلام)- اگر انسان مؤمنی از روی ایمان، عمل خیری انجام دهد و سپس گمراه شده و کافر شود، آن کار خیر او نوشته شده و همه‌ی اعمال نیکی که از روی ایمان انجام داد، محاسبه می‌شود و اگر پس از کفرش توبه کند، کفر او عمل خیرش را از میان نمی‌برد.
الباقر (علیه السلام)- مَنْ کَانَ مُؤْمِناً فَحَجَ وَ عَمِلَ فِی إِیمَانِهِ ثُمَّ قَدْ أَصَابَتْهُ فِی إِیمَانِهِ فِتْنَهًٌْ فَکَفَرَ ثُمَّ تَابَ وَ آمَنَ قَالَ یُحْسَبُ لَهُ کُلُّ عَمَلٍ صَالِحٍ عَمِلَهُ فِی إِیمَانِهِ وَ لَا یَبْطُلُ مِنْهُ شَیْءٌ.
امام باقر (علیه السلام)- هر انسان مؤمنی که به حج برود و از روی ایمان، عمل صالح انجام دهد و سپس دچار گمراهی شده و کافر شود، امّا بعد از آن توبه کرده و ایمان آورد، همه‌ی اعمال صالحی که در زمان ایمان انجام داده، برای او حساب می‌شود و چیزی از آن از میان نمی‌رود.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَإِنْ عَادَ وَ تَابَ مِرَاراً قَالَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ قِیلَ إِلَی مَتَی قَالَ حَتَّی یَکُونَ الشَّیْطَانُ هُوَ الْمَحْسُورَ.
امام علی (علیه السلام)- از امام (علیه السلام) پرسیده شد: «اگر فرد گناهکار بارها به گناه خود برگردد و باز توبه کند، خداوند چه می‌کند». فرمود: «تا زمانی‌که شیطان حسرت زده و ناامید شود [خداوند توبه‌ی او را می‌پذیرد]».
الرّسول ( لَمَّا هَبَطَ إِبْلِیسُ قَالَ وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ وَ عَظَمَتِکَ لَا أُفَارِقُ ابْنَ آدَمَ (حَتَّی تُفَارِقَ رُوحُهُ جَسَدَهُ فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عَظَمَتِی لَا أَحْجُبُ التَّوْبَهًَْ عَنْ عَبْدِی حَتَّی یُغَرْغِرَ بِهَا فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِم.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هنگامی‌که ابلیس [همراه آدم (علیه السلام)، از بهشت] به زمین آمد و گفت: «به عزّت و عظمت تو سوگند از آدم جدا نمی‌شوم تا روح از بدنش جدا شود». خداوند سبحان فرمود: «به عزّت و عظمتم سوگند که او را تا زمانی‌که به فریب تو گرفتار می‌شود از پذیرش توبه‌اش محروم نمی‌کنم؛ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ».