آیه وَ مَن يَكْسِبْ إِثْمًا فَإِنَّمَا يَكْسِبُهُ عَلىَ نَفْسِهِ وَ كاَنَ اللهُ عَلِيمًا حَكِيمًا [111]
و هركس گناهى مرتكب شود، به خود زيان رسانده؛ خداوند، دانا و حكيم است.
الصّادق (علیه السلام)- رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً لَمْ یَرْضَ مِنْ نَفْسِهِ أَنْ یَکُونَ إِبْلِیسُ نَظِیراً لَهُ فِی دِینِهِ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ نَجَاهًٌْ مِنَ الرَّدَی وَ بَصِیرَهًٌْ مِنَ الْعَمَی وَ دَلِیلٌ إِلَی الْهُدَی وَ شِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ فِیمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ مَعَ التَّوْبَهًِْ قَالَ اللَّهُ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ وَ قَالَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً فَهَذَا مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ وَ اشْتَرَطَ مَعَهُ بِالتَّوْبَهًِْ وَ الْإِقْلَاعِ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ فَإِنَّهُ یَقُولُ إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَ هَذِهِ الْآیَهًُْ تَدُلُّ عَلَی أَنَّ الِاسْتِغْفَارَ لَا یَرْفَعُهُ إِلَی اللَّهِ إِلَّا الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ التَّوْبَهًُْ.
امام صادق (علیه السلام)- خدا رحمت کند کسی را که شیطان نقطه‌ی مقابل او در دینش باشد [و با او مخالف باشد]. نجات از هلاکت و رهایی از کوری و بی‌بصیرتی و راهنمایی به‌سوی هدایت و شفای دردهای سینه در کتاب خداست. خداوند در مورد دستور به استغفار به همراه توبه فرموده است: و آن کسان که چون مرتکب کاری زشت شوند یا به خود ستمی کنند، خدا را یاد می‌کنند و برای گناهان خویش آمرزش می‌خواهند و کیست جز خدا که گناهان را بیامرزد؟ و چون به زشتی گناه آگاهند در آنچه می‌کردند پای نفشرند. (آل عمران/۱۳۵) و فرموده: وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً این دستور خداست که امر به استغفار کرده و شرط آن را توبه و دوری از محرمات قرار داده و فرموده است: سخن خوش و پاک به‌سوی او بالا می‌رود و کردار نیک است که آن را بالا می‌برد. (فاطر/۱۰) این آیات بیان می‌کند که استغفار جز با عمل صالح و توبه، به درگاه خدا بالا نمی‌رود و پذیرفته نمی‌شود.
الصّادق (علیه السلام)- رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً تَابَ إِلَی اللَّهِ قَبْلَ الْمَوْتِ فَإِنَّ التَّوْبَهًَْ مَطْهَرَهًٌْ مِنْ دَنَسِ الْخَطِیئَهًِْ وَ مَنْقَذَهًٌْ مِنْ شَفَا الْهَلَکَهًِْ فَرَضَ اللَّهُ بِهَا عَلَی نَفْسِهِ لِعِبَادِهِ الصَّالِحِینَ فَقَالَ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَهًَْ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَهًٍْ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً.
امام صادق (علیه السلام)- خداوند بنده‌ای را که قبل از مرگش توبه کند، رحمت کند. توبه، انسان را از آلودگی خطاها پاک می‌کند و از پرتگاه‌های هلاکت نجات می‌دهد. خداوند پذیرش توبه از صالحان را بر خود واجب دانسته است و فرموده است: خدا بر خویش مقرّر کرده که شما را رحمت کند، زیرا هرکس از شما که از روی نادانی کاری بد کند، آنگاه توبه کند و نیکوکار شود، بداند که خدا آمرزنده و مهربان است. (انعام/۵۴) وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَا مِنْ عَبْدٍ أَذْنَبَ ذَنْباً فَقَامَ فَتَطَهَّرَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ إِلَّا غُفِرَ لَهُ وَ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَقْبَلَهُ لِأَنَّهُ سُبْحَانَهُ قَالَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هیچ بنده‌ای نیست که گناه کند و برخیزد و وضو گیرد و از گناهش در برابر خدا طلب بخشش کند، مگر آنکه خدا او را ببخشد، چرا که خود می‌فرماید: وَ مَن یَعمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُورًا رَّحِیمًا.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتَحَ بَابَ الدُّعَاءِ وَ یُغْلِقَ بَابَ الْإِجَابَهًِْ لِأَنَّهُ یَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ مَا کَانَ لِیَفْتَحَ بَابَ التَّوْبَهًِْ وَ یُغْلِقَ بَابَ الْمَغْفِرَهًِْ وَ هُوَ یَقُولُ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- خدا هرگز چنین نیست که در دعا را بگشاید و دروازه اجابت را ببندد؛ چراکه می‌فرماید: بخوانید مرا تا شما را پاسخ گویم. (غافر/۶۰). و هرگز چنین نیست که باب توبه را بگشاید و دروازه آمرزش را ببندد، حال آنکه خود می‌فرماید: وَمَن یَعمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُورًا رَّحِیمًا.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَهًَْ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَهًَْ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَهًَْ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَهًَْ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی الدُّعَاءِ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ قَالَ فِی الِاسْتِغْفَارِ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً وَ قَالَ فِی الشُّکْرِ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ قَالَ فِی التَّوْبَهًِْ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیماً.
امام علی (علیه السلام)- هرکس دارای چهار چیز باشد، از چهار چیز محروم نمی‌گردد؛ هرکس موفّق به دعا شد از اجابت محروم نمی‌گردد، هرکس به توبه موفّق شد از قبول اعمال محروم نمی‌شود. هرکس موفّق به استغفار شد از آمرزش محروم نمی‌شود، هرکس توفیق شکر و سپاس یافت از افزایش نعمت محروم نخواهد شد؛ خداوند برای هریک از این‌ها در قرآن مجید آیه‌ای نازل کرده و درباره‌ی دعا فرموده است:ِ بخوانید مرا تا شما را پاسخ گویم. (غافر/۶۰). درباره‌ی استغفار گفته: وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیما و درباره‌ی شکر می‌فرماید: اگر مرا سپاس گویید، بر نعمت شما می‌افزایم. (ابراهیم/۷) و درباره‌ی توبه می‌فرماید: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیماً.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَکُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِی فَهُوَ الِاسْتِغْفَارُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَ لَا خَیْرَ فِی الدُّنْیَا إِلَّا لِرَجُلَیْنِ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذَنْباً فَهُوَ یَتَدَارَکُهَا بِالتَّوْبَهًِْ وَ رَجُلٍ یُسَارِعُ إِلَی الْخَیْرَاتِ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَهًَْ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَهًَْ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً.
امام علی (علیه السلام)- در دنیا دو امان از عذاب خداوند سبحان وجود دارد که یکی از آن دو از دسترس شما بیرون شده است. بر شما باد که به امان دوّم دست زنید و توسّل جویید. امانی که در دسترس بود و به آسمان رفت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و آن امان که باقی مانده، استغفار است. خداوند متعال فرموده است: ولی [ای پیامبر]! تا تو در میان آن‌ها هستی، خداوند آن‌ها را مجازات نخواهد کرد و [نیز] تا استغفار می‌کنند، خدا عذابشان نمی‌کند. (انفال/۳۳). و در دنیا خیری نیست مگر برای دو تن، نخست کسی که اگر گناهی می‌کند آن را با توبه، تدارک و جبران می‌کند. و دوّم کسی که به انجام نیکی‌ها پیشی می‌گیرد. به هرکس سعادت توبه عطا شود، از پذیرفته‌شدن آن محروم نمی‌شود و به هرکس سعادت استغفار ارزانی شود، از آمرزش محروم نمی‌شود و این موضوع در این آیه مطرح شدهِ است: وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً و فرموده: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیما.
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ أَیَّهًُْ آیَهًٍْ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَرْجَی عِنْدَکُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّ اللهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ قَالَ حَسَنَهًٌْ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ... قَالَ حَسَنَهًٌْ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا.
امام باقر (علیه السلام)- امام علی (علیه السلام) رو به مردم کرد و فرمود: «به نظر شما کدام آیه در قرآن امیدوارکننده‌تر است»؟ عدهّ‌ای گفتند: «إِنَّ اللهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ». فرمود: «خوب است امّا این آیه مدّنظر من نیست» گفتند: «وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً». فرمود: «خوب است امّا این آیه نیز مدّنظر من نیست».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ، عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ ثُمَّ یَذْکُرُ بَعْدَ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَهًًْ فَیَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهُ فَیَغْفِرُ لَهُ ثُمَّ قَرَأَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً.
امام باقر (علیه السلام)- ممکن است که بنده‌ای گناهی بکند و بعد از بیست‌وپنج سال یاد آن بیافتد و استغفار کند؛ دراین‌حال، خداوند او را می‌آمرزد؛ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً.