آیه إِنَّ الَّذينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمي أَنْفُسِهِمْ قالُوا فيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفينَ فِي الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فيها فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصيراً [97]
كسانى كه فرشتگان [قبض روح]، جان آن‌ها را گرفتند در‌حالى‌كه به خويشتن ستم كرده بودند، به آن‌ها گفتند: «شما در چه حالى بوديد»؟ گفتند: «ما در سرزمين خود، تحت فشار و مستضعف بوديم». آن‌ها (فرشتگان) گفتند: «مگر زمين خدا، پهناور نبود كه مهاجرت كنيد»؟! آن‌ها [عذرى نداشتند، و] جايگاهشان دوزخ است، و فرجام بدى دارند.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالَ نَزَلَتْ فِیمَنْ اِعْتَزَلَ أَمِیرَالمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ لَمْ یُقَاتِلْ مَعَهُ فَقَالَتْ المَلَائِکَهًُْ لَهُمْ عِنْدَ المَوْتِ فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ أَیْ لَمْ نَعْلَمْ مَعَ مِنَ الحَقِّ فَقَالَ اللهُ أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها أیْ دِینُ اللهِ وَ کِتَابُ اللهِ وَاسِعٌ فَتُنْظِرُوا فِیهِ فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً ثُمَّ اسْتَثْنَی فَقَالَ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- إِنَّ الَّذِینَ تتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ؛ این آیه در مورد کسی که از امیرالمؤمنین (علیه السلام) دست کشیده و در کنار او نمی‌جنگد، نازل شده است. پس ملائکه به‌هنگام مرگ به آنان می‌گویند: فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعفِینَ فِی الأَرْضِ یعنی نمی‌دانستیم حق با چه کسی است و خداوند می‌فرماید: أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا منظور این است که دین خدا و کتابش وسیع بود، باید به آن نظر می‌کردید. و سپس می‌فرماید: فَأُوْلَئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ سَاءتْ مَصِیرًا و استثناء می‌کند و می‌فرماید: إِلاَّ المُسْتَضْعفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعونَ حِیلَةً وَ لاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِحْتِجَاجُه (علیه السلام) عَلَی زِنْدِیقٍ جَاءَ مُسْتَدِلًّا عَلَیْهِ بِآیٍ مِنَ الْقُرْآنِ مُتَشَابِهَهًًْ تَحْتَاجُ إِلَی التَّأْوِیلِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُالمُؤْمِنینَ عَلِیّ (علیه السلام) فَأَمَّا قَوْلُهُ: اللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ قَوْلُهُ: یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ وَ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَهُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ بِنَفْسِهِ وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ فِعْلُهُ لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَاصْطَفَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِنَ الْمَلائِکَهًِْ رُسُلاً وَ سَفَرَهًًْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ: اللهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الطَّاعَهًِْ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَهًُْ الرَّحْمَهًِْ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَعْصِیَهًِْ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَهًُْ النَّقِمَهًِْ وَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَانٌ مِنْ مَلَائِکَهًِْ الرَّحْمَهًِْ وَ النَّقِمَهًِْ یَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ وَ فِعْلُهُمْ فِعْلُهُ وَ کُلُّ مَا یَأْتُونَ مَنْسُوبٌ إِلَیْهِ وَ إِذَا کَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَکِ الْمَوْتِ فِعْلَ اللَّهِ لِأَنَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ یُعْطِی وَ یَمْنَعُ وَ یُثِیبُ وَ یُعَاقِبُ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِنَّ فِعْلَ أُمَنَائِهِ فِعْلُهُ فَمَا یَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ.
امام علی (علیه السلام)- در احتجاجی که یک فرد بی دین با امیرالمؤمنین (علیه السلام) داشت و از آیاتی متشابهی از قرآن استفاده می‌کرد که نیازمند تأویل هستند، امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «خدا جان‌ها را به هنگام مردنشان می‌گیرد. (زمر/۴۲). فرشته‌ی مرگ که موکّل بر شماست. (سجده/۱۱). فرستادگان ما بی هیچ کوتاهی و گذشتی جان او بگیرند. (انعام/۶۱). آنان که چون فرشتگانشان پاک سیرت بمیرانند. (نحل/۳۲). و الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ در [همه‌ی] این آیات، خداوند بزرگتر از آن است که خود این کارها را بکند بلکه انجام آن را برعهده‌ی فرستادگان و فرشتگان خود گذاشته ولی آن کار را به خود نسبت‌داده چون آن‌ها به امر او این کار را می‌کنند. خداوند بین خود و بندگان خود سفیران و رسولانی انتخاب می‌کند که همان‌هایی هستند که فرمود: خدا از میان فرشتگان و مردمان رسولانی برمی‌گزیند. (حج/۷۵). پس هرکس از اهل اطاعت از خدا باشد، ملائکه رحمت قبض روح او را برعهده می‌گیرند و هرکس از اهل عصیان باشد ملائکه عذاب مسئولیّت قبض روح او را دارند. ملک‌الموت یارانی از ملائکه عذاب و رحمت دارد که به امر او عمل می‌کنند و کار آن‌ها کار ملک‌الموت به حساب می‌آید و هر کاری که آن‌ها انجام می‌دهند به او منسوب می‌شود. وقتی کار آن‌ها، کار ملک‌الموت حساب می‌شود، کار ملک‌الموت، کار خداوند محسوب می‌گردد زیرا این خداوند است که جان هرکس را که بخواهد به دست هرکس که بخواهد می‌گیرد این خداست که به دست هرکس که بخواهد می‌بخشد یا منع می‌کند یا ثواب می‌دهد یا عقاب می‌کند. پس هر کاری که نایبان او بکنند کار اوست چون تا خداوند نخواهد آن‌ها آن کار را انجام نمی‌دهند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُدَبِّرُ الْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ یُوَکِّلُ مِنْ خَلْقِهِ مَنْ یَشَاءُ بِمَا یَشَاءُ أَمَّا مَلَکُ الْمَوْتِ فَإِنَّ اللَّهَ یُوَکِّلُهُ بِخَاصَّهًِْ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ وَ یُوَکِّلُ رُسُلَهُ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ خَاصَّهًًْ بِمَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ وَ الْمَلَائِکَهًَْ الَّذِینَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ وَکَّلَهُمْ بِخَاصَّهًِْ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ إِنَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُدَبِّرُ الْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ لَیْسَ کُلُّ الْعِلْمِ یَسْتَطِیعُ صَاحِبُ الْعِلْمِ أَنْ یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ النَّاسِ لِأَنَّ مِنْهُمُ الْقَوِیَّ وَ الضَّعِیفَ وَ لِأَنَّ مِنْهُ مَا یُطَاقُ حَمْلُهُ وَ مِنْهُ مَا لَا یُطَاقُ حَمْلُهُ إِلَّا مَنْ یُسَهِّلُ اللَّهُ لَهُ حَمْلَهُ وَ أَعَانَهُ عَلَیْهِ مِنْ خَاصَّهًِْ أَوْلِیَائِهِ وَ إِنَّمَا یَکْفِیکَ أَنْ تَعْلَم أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ وَ أَنَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ عَلَی یَدَیْ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ مِنْ مَلَائِکَتِهِ وَ غَیْرِهِم.
امام علی (علیه السلام)- خداوند امور را هرطور که بخواهد تدبیر می‌کند، هرکه را بخواهد برعهده‌ی هرکس که بخواهد می‌گذارد. ملک‌الموت را خداوند برای افراد مخصوصی که بخواهد قرار می‌دهد و فرستادگان ویژه از فرشتگانش را نیز مخصوص عدّه‌ای از مخلوقاتش که بخواهد می‌کند و ملائکه‌ای که خداوند از آن‌ها [در این آیه] نام برده است مخصوص گروه ویژهای می‌کند که خود می‌خواهد. خداوند امور را هرطور که بخواهد تدبیر می‌کند. همه‌ی علوم این قابلیّت را ندارند که عالم به آن‌ها، بتواند همه‌ی آن‌ها را برای همه‌ی مردم بیان کند زیرا مردم از لحاظ فهم، قوی و ضعیف دارند، عدّه‌ای تحمّل‌پذیرفتن این بار علم را دارند و عدّه‌ای ندارند، مگر آنکه خداوند این تحمّل را به آن‌ها بدهد و آن‌ها را به کمک دوستان خاصّ خود کمک کند. همین‌قدر برای تو بس است که بدانی خداوند است که زنده می‌کند و می‌میراند و هرکس را به دست هرکس از ملائکه یا دیگر مخلوقاتش که بخواهد قبض روح می‌کند.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَاناً مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ یَقْبِضُونَ الْأَرْوَاحَ بِمَنْزِلَهًِْ صَاحِبِ الشُّرْطَهًِْ لَهُ أَعْوَانٌ مِنَ الْإِنْسِ یَبْعَثُهُمْ فِی حَوَائِجِهِ فَتَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَهًُْ وَ یَتَوَفَّاهُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ مَعَ مَا یَقْبِضُ هُوَ وَ یَتَوَفَّاهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَلَکِ الْمَوْتِ.
امام صادق (علیه السلام)- خداوند تبارک‌وتعالی برای ملک الموت دستیاران و کمک‌کارانی از فرشتگان قرار داده است که آن‌ها جان‌ها را می‌ستانند مانند رئیس نظمیّه (پلیس) که دارای مددکاران و دستیارانی از میان انسانهاست و برای انجام کارها و نیازهای خود به ایشان مأموریت می‌دهد و آنان را به نقاط مختلف گسیل می‌دارد، ملائکه نیز به همین ترتیب از طرف ملک‌الموت اعزام می‌شوند و انسان‌ها را قبض روح می‌کنند و ملک‌الموت نیز جان‌های قبض شده را از فرشتگان می‌ستاند علاوه بر آنچه که خود قبض کرده است و همه‌ی آن‌ها را خداوند از ملک الموت می‌ستاند.
الصّادق (علیه السلام)- اطْلُبِ السَّلَامَهًَْ أَیْنَمَا کُنْتَ وَ فِی أَیِّ حَالٍ کُنْتَ لِدِینِکَ وَ لِقَلْبِکَ وَ عَوَاقِبِ أُمُورِکَ مِنَ اللَّهِ فَلَیْسَ مَنْ طَلَبَهَا وَجَدَهَا فَکَیْفَ مَنْ تَعَرَّضَ لِلْبَلَاءِ وَ سَلَکَ مَسَالِکَ ضِدِّ السَّلَامَهًِْ وَ خَالَفَ أُصُولَهَا بَلْ رَأَی السَّلَامَهًَْ تَلَفاً وَ التَّلَفَ سَلَامَهًًْ وَ السَّلَامَهًُْ قَدْ عَزَّتْ فِی الْخَلْقِ فِی کُلِّ عَصْرٍ خَاصَّهًًْ فِی هَذَا الزَّمَانِ وَ سَبِیلُ وُجُودِهَا فِی احْتِمَالِ جَفَاءِ الْخَلْقِ وَ أَذِیَّتِهِمْ وَ الصَّبْرِ عِنْدَ الرَّزَایَا وَ حَقِیقَهًِْ الْمَوْتِ وَ الْفِرَارِ مِنْ أَشْیَاءَ تَلْزَمُکَ رِعَایَتُهَا وَ الْقَنَاعَهًِْ بِالْأَقَلِّ مِنَ الْمَیْسُورِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فَالْعُزْلَهًُْ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَالصَّمْتُ وَ لَیْسَ کَالْعُزْلَهًِْ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَالْکَلَامُ بِمَا یَنْفَعُکَ وَ لَا یَضُرُّکَ وَ لَیْسَ کَالصَّمْتِ فَإِنْ لَمْ تَجِدِ السَّبِیلَ إِلَیْهِ فَالِانْقِلَابُ وَ السَّفَرُ مِنْ بَلَدٍ إِلَی بَلَدٍ وَ طَرْحُ النَّفْسِ فِی بَوَادِی التَّلَفِ بِسِرٍّ صَافٍ وَ قَلْبٍ خَاشِعٍ وَ بَدَنٍ صَابِرٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها وَ انْتَهِزْ مَغْنَمَ عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ وَ لَا تُنَافِسِ الْأَشْکَالَ وَ لَا تُنَازِعِ الْأَضْدَادَ وَ مَنْ قَالَ لَکَ أَنَا فَقُلْ أَنْتَ وَ لَا تَدَّعِ فِی شَیْءٍ وَ إِنْ أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ وَ تَحَقَّقْتَ بِهِ مَعْرِفَتَکَ وَ لَا تَکْشِفْ سِرَّکَ إِلَّا عَلَی أَشْرَفَ مِنْکَ فِی الدِّینِ وَ أَنَّی تَجِدُ الشَّرَفَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ أَصَبْتَ السَّلَامَهًَْ وَ بَقِیتَ مَعَ اللَّهِ بِلَا عِلَاقَهًٍْ.
امام صادق (علیه السلام)- سلامت دین و دلت را در هرمکان و در هر حالتی جستجو کن و سر انجام (نیک) امورت را از خداوند طلب کن. که هرکس که آن را طلب کرده و جستجو کرده، نیافته چه برسد به آنکه خود را گرفتار بلاها کند و راهی غیر از راه سلامت نفس را بجوید و خلاف مبانی آن عمل کند. سلامت را هلاکت داند، و هلاکت را سلامت. همیشه سلامت میان مردم کمیاب است به‌ویژه در این زمان و [گاهاً] دستیابی به آن همراه با جفاکاری و آزار مردم است، و صبر بر آسیب‌ها و سبک‌گرفتن مخارج، و گریز از چیزهایی که در نظر داشتن آن‌ها تو را باز می‌دارند و قناعت به کمتر از آنچه در دسترس است، و اگر چنین چیزی به دست نیامد باید گوشه‌گیری کرد و اگر قادر به آن هم نیستی لااقل دهان ببند و چون گوشه‌گیرنیستی، گفتار در مورد آن نه سودی برایت دارد و نه زیانت می‌رساند پس چرا خاموش نباشی؟! و اگر بدان هم راهی نداری دیگرگونی و سفر بدور شهرها را انتخاب کن و با درونی پاک و دلی خاشع و تنی صابر خود را به وادی هلاکت افکن. خداوند عزّوجلّ فرموده إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها. آنچه نزد بندگان خوب خدا غنیمت است بدست آور و با همردیفان رقابت نکن، و با مخالفان ستیزه نکن و هرکه در برابرت ادّعایی کرد با آن مخالفت نکن و ادّعای دانستن چیزی را نکن اگرچه آن را خوب هم بلد باشی و شناخت آن را داری، و راز خود را نگو مگر بر کسی که از خودت در دیانت شریف‌تر باشد، و کجا شرف را پیدا می‌کنی؟! و چون چنین کنی به سلامت با خدا و بدون علاقه به دیگران، می‌مانی.
الباقر (علیه السلام)- فِی قَوْلِهِ یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ یَقُولُ لَا تُطِیعُوا أَهْلَ الْفِسْقِ مِنَ الْمُلُوکِ فَإِنْ خِفْتُمُوهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکُمْ عَلَی دِینِکُمْ فَإِنَّ أَرْضِی وَاسِعَهًٌْ وَ هُوَ یَقُولُ فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها.
امام باقر (علیه السلام)- ای بندگان من که به من ایمان آورده‌اید، زمین من فراخ است. (عنکبوت/۵۶)؛ یعنی از پادشاهان و حاکمان فاسد اطاعت نکنید، اگر می‌ترسید آن‌ها دین شما را به خطر اندازند، زمین من فراخ است به هرجا می‌خواهید بروید خداوند متعال می‌فرماید: فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ خداوند فرمود: أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها.