آیه فَريقاً هَدى وَ فَريقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللهِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ [30]
جمعى را هدايت كرده؛ و جمعى [كه شايستگى نداشته‌اند]، گمراهى بر آن‌ها مسلّم شده است. آن‌ها [كسانى هستند كه] شياطين را به‌جاى خداوند، اولياى خود انتخاب كردند؛ و گمان مى‌كنند هدايت يافته‌اند.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ یَعْنِی الْعَذَابِ وَجَبَ عَلَیْهِمْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( فَرِیقًا هَدَی وَ فَرِیقًا حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ؛ یعنی عذاب بر آن‌ها حتمی شده است.
الباقر (علیه السلام)- فِی رِوَایَهًِْ أَبِی‌الْجَارُودِ قَوْلُهُ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ قَالَ خَلَقَهُمْ حِینَ خَلَقَهُمْ مُؤْمِناً وَ کَافِراً وَ شَقِیّاً وَ سَعِیداً وَ کَذَلِکَ یَعُودُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مُهْتَدٍ وَ ضَالٌّ یَقُولُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ وَ هُمُ الْقَدَرِیَّهًُْ الَّذِینَ یَقُولُونَ لَا قَدَرَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَی الْهُدَی وَ الضَّلَالَهًِْ وَ ذَلِکَ إِلَیْهِمْ إِنْ شَاءُوا اهْتَدَوْا وَ إِنْ شَاءُوا ضَلُّوا وَ هُمْ مَجُوسُ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ وَ کَذَبَ أَعْدَاءُ اللَّهِ الْمَشِیَّهًُْ وَ الْقُدْرَهًُْ لِلَّهِ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ مَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ شَقِیّاً یَوْمَ خَلَقَهُ کَذَلِکَ یَعُودُ إِلَیْهِ وَ مَنْ خَلَقَهُ سَعِیداً یَوْمَ خَلَقَهُ کَذَلِکَ یَعُودُ إِلَیْهِ سَعِیداً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ.
امام باقر ( در روایت ابوجارود آمده است که امام باقر (درباره‌ی این سخن خدای عزّوجلّ: کمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ، فَرِیقًا هَدَی وَ فَرِیقًا حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ فرمود: «هنگامی‌که آنان را آفرید، آنان را به‌صورت مؤمن و کافر، بدبخت و سعادتمند آفرید و به‌همین‌صورت در روز قیامت برخی هدایت شده و برخی گمراه باز خواهند گشت. خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ اللهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ منظور قدریّه‌ای هستند که به قدر اعتقاد ندارند و ادّعا می‌کنند که بر هدایت و گمراهی قادرند و این اختیار را خودشان در دست دارند؛ اگر بخواهند هدایت می‌شوند و هرگاه بخواهند گمراه می‌شوند. آنان مجوس این امّتند. دشمنان خدا دروغ می‌گویند، مشیّت و قدرت از آن خدا است؛ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ هرکه او را بدبخت آفریده است، بدبخت به‌سوی او باز خواهد گشت و هرکه در هنگام خلقت او را سعادتمند آفریده است، به این صورت به‌سوی ما باز خواهد گشت. رسول خدا (می‌فرماید: «بدبخت آن است که در شکم مادرش بدبخت بوده است و سعادتمند کسی است که در شکم مادرش از سعادت و خوشبختی برخوردار بوده است».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ إبْرَاهِیمَ أبِی‌إسْحَاقَ اللِّیْثِیّ قَالَ ... قَالَ (علیه السلام) یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ عَالِماً قَدِیماً خَلَقَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْءٍ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْ شَیْءٍ فَقَدْ کَفَرَ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ ذَلِکَ الشَّیْءُ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ الْأَشْیَاءَ قَدِیماً مَعَهُ فِی أَزَلِیَّتِهِ وَ هُوِیَّتِهِ کَانَ ذَلِکَ أَزَلِیّاً بَلْ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْأَشْیَاءَ کُلَّهَا لَا مِنْ شَیْءٍ فَکَانَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَرْضاً طَیِّبَهًًْ ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءً عَذْباً زُلَالًا فَعَرَضَ عَلَیْهَا وَلَایَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) فَقَبِلَتْهَا فَأَجْرَی ذَلِکَ الْمَاءَ عَلَیْهَا سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ حَتَّی طَبَّقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِکَ الْمَاءَ عَنْهَا وَ أَخَذَ مِنْ صَفْوَهًِْ ذَلِکَ الطِّینِ طِیناً فَجَعَلَهُ طِینَ الْأَئِمَّهًِْ (علیه السلام) ثُمَّ أَخَذَ ثُفْلَ ذَلِکَ الطِّینِ فَخَلَقَ مِنْهُ شِیعَتَنَا وَ لَوْ تَرَکَ طِینَتَکُمْ یَا إِبْرَاهِیمُ عَلَی حَالِهِ کَمَا تَرَکَ طِینَتَنَا لَکُنْتُمْ وَ نَحْنُ شَیْئاً وَاحِداً قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) فَمَا فَعَلَ بِطِینَتِنَا قَالَ أُخْبِرُکَ یَا إِبْرَاهِیمُ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ ذَلِکَ أَرْضاً سَبِخَهًًْ خَبِیثَهًًْ مُنْتِنَهًًْ ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءً أُجَاجاً آسِناً مَالِحاً فَعَرَضَ عَلَیْهَا وَلَایَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (علیه السلام) وَ لَمْ تَقْبَلْهَا فَأَجْرَی ذَلِکَ الْمَاءَ عَلَیْهَا سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ حَتَّی طَبَّقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِکَ الْمَاءُ عَنْهَا ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِکَ الطِّینِ فَخَلَقَ مِنْهُ الطُّغَاهًَْ وَ أَئِمَّتَهُمْ ثُمَّ مَزَجَهُ بِثُفْلِ طِینَتِکُمْ وَ لَوْ تَرَکَ طِینَتَهُمْ عَلَی حَالِهِ وَ لَمْ یَمْزُجْ بِطِینَتِکُمْ لَمْ یَشْهَدُوا الشَّهَادَتَیْنِ وَ لَاصَلَّوْا وَ لَاصَامُوا وَ لَازَکَّوْا وَ لَاحَجُّوا وَ لَاأَدَّوْا أَمَانَهًًْ وَ لَاأَشْبَهُوکُمْ فِی الصُّوَرِ وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَکْبَرَ عَلَی الْمُؤْمِنِ مِنْ أَنْ یَرَی صُورَهًَْ عَدُوِّهِ مِثْلَ صُورَتِهِ قُلْتُ یَا ابْنَ‌رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) فَمَا صَنَعَ بِالطِّینَتَیْنِ قَالَ مَزَجَ بَیْنَهُمَا بِالْمَاءِ الْأَوَّلِ وَ الْمَاءِ الثَّانِی ثُمَّ عَرَکَهَا عَرْکَ الْأَدِیمِ ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِکَ قَبْضَهًًْ فَقَالَ هَذِهِ إِلَی الْجَنَّهًِْ وَ لَا أُبَالِی وَ أَخَذَ قَبْضَهًًْ أُخْرَی وَ قَالَ هَذِهِ إِلَی النَّارِ وَ لَا أُبَالِی ثُمَّ خَلَطَ بَیْنَهُمَا فَوَقَعَ مِنْ سِنْخِ الْمُؤْمِنِ وَ طِینَتِهِ عَلَی سِنْخِ الْکَافِرِ وَ طِینَتِهِ وَ وَقَعَ مِنْ سِنْخِ الْکَافِرِ وَ طِینَتِهِ عَلَی سِنْخِ الْمُؤْمِنِ وَ طِینَتِه ثُمَّ قَالَ (علیه السلام) أَ لَمْ أُبَیِّنْ لَکَ أَمْرَ الْمِزَاجِ وَ الطِّینَتَیْنِ مِنَ الْقُرْآنِ قُلْتُ بَلَی یَا ابْنَ‌رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ اقْرَأْ یَا إِبْرَاهِیمُ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْض أَزِیدُکَ یَا إِبْرَاهِیمُ قُلْتُ بَلَی یَا ابْنَ‌رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَهًُْ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یَعْنِی أَئِمَّهًَْ الْجَوْرِ دُونَ أَئِمَّهًِْ الْحَقِّ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ خُذْهَا إِلَیْکَ یَا أَبَا إِسْحَاقَ فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَمِنْ غُرَرِ أَحَادِیثِنَا وَ بَاطِنِ سَرَائِرِنَا وَ مَکْنُونِ خَزَائِنِنَا وَ انْصَرَفَ وَ لَا تُطْلِعْ عَلَی سِرِّنَا أَحَداً إِلَّا مُؤْمِناً مُسْتَبْصِراً فَإِنَّکَ إِنْ أَذَعْتَ سِرَّنَا بُلِیتَ فِی نَفْسِکَ وَ مَالِکَ وَ أَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ.
امام باقر ( ای ابراهیم ابواسحاق لیثی گوید: ... امام باقر (فرمود: خداوند تبارک‌وتعالی عالم و قدیم بوده و اشیاء را از هیچ آفریده و کسانی که معتقدند خداوند اشیاء را از چیزی آفریده به او کفر ورزیده‌اند زیرا آن چیزی که اشیاء را از آن آفریده باید قدیم و با حق تعالی از ازل بوده باشد درحالی‌که این‌طور نیست. بلکه حق تعالی اشیاء را از هیچ آفریده، یکی از مخلوقات حق زمین است که آن را طیّب و پاک آفرید و سپس آن را شکافت و از درونش آب زلال و صاف و شیرین را بیرون آورد و بر آن ولایت ما اهل بیت را عرضه کرد، آب آن را پذیرفت سپس حق تعالی آن را هفت‌روز بر روی زمین جاری ساخت تا تمام آن را فرا گرفت، بعد آب را برد و پس از آن مقداری از گل روی زمین را برداشت و آن را گل ائمّه (قرار داد و بعد گل و لای ته‌نشین شده‌ی آن گل را برداشت و از آن شیعیان ما را آفرید و اگر گل شما را ای ابراهیم (به حال خود می‌گذاشت همان‌طوری‌که گل ما را به حال خود گذاشت البتّه شما و ما یک چیز می‌شدیم». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (! با گل ما مگر خداوند چه کرد»؟ حضرت فرمود: «خداوند متعال بعد از آن زمین شور و ناپاک و متعفّنی را آفرید، آن را شکافت و آبی بدمزه و شور از آن بیرون آورد سپس ولایت ما را بر آن عرضه داشت، و آن نپذیرفت، آن آب را بر زمین برای هفت‌روز جاری ساخت تا تمام آن را فرا گرفت، سپس آب را برد و پس از آن مقداری از گل روی آن زمین را برداشت و از آن طاغیان و پیشوایانشان را آفرید، بعد با ته‌نشین گل شما آن را ممزوج کرد و اگر گل آن‌ها را به حال خود می‌گذاشت و با گل شما ممزوج نمی‌کرد شهادتین اصلا به زبان جاری نمی‌کردند، نماز نمی‌خواندند، روزه نمی‌گرفتند، زکات نمی‌دادند، حجّ بجا نمی‌آوردند، و امانت را به صاحبش رد نمی‌نمودند و درصورت اصلا شباهتی به شما نداشتند و هیچ‌چیز گرانتر و سخت‌تر بر مؤمن از این نیست که دشمنش را به‌صورت خود ببیند». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (با این دو گل چه شد»؟ فرمود: «این دو را با آب اوّل (آب شیرین و گوارا) و دوّم (آب شور بدمزه و متعفّن) با هم ممزوج کردند بعد آن گل را مالید مثل مالیدن پوست پس از آن یک مشت از آن را برداشت». و فرمود: «این به طرف بهشت باشد و باکی نیست، بعد مشتی دیگر برداشت». و فرمود: «این به‌طرف آتش و دوزخ باشد و باکی ندارم، پس از آن آن دو را مخلوط نمود پس از سنخ مؤمن واقع شد ... آیا از قرآن برایت راجع به امر مزاج و دو طینت مؤمن و مخالف شاهد نیاورم»؟ عرض کردم: «چرا ای فرزند رسول خدا (». حضرت فرمود: «ای ابراهیم بخوان: همان‌ها که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دوری می‌کنند، جز گناهان صغیره [که گاه آلوده آن می‌شوند] آمرزش پروردگار تو گسترده است او نسبت به شما از همه آگاه‌تر است از آن هنگام‌که شما را از زمین آفرید. (نجم/۳۲) آیا زیادتر برایت بگویم»؟ عرض کردم: «آری ای فرزند رسول خدا (». حضرت فرمود: «یعنی چنانچه شما را در اوّل بیافرید دیگر بار به‌سویش بازمی‌گردید. ائمّه (و پیشوایان جور مقصود هستند نه پیشوایان حقّ و عادل؛ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ. ایا ابااسحاق این مطلب و معانی را دریاب به خدا سوگند این‌ها از احادیث گرانبها و شریفه و باطن اسرار ما و از گنج‌های نهانی خزائن ما می‌باشد، برگرد و احدی را بر اسرار ما مطّلع مکن مگر مؤمنی که مستبصر باشد تو اگر به اسرار ما اذعان و اعتقاد پیدا کردی آن را در خود و مال و اهل و فرزندت بیازما».
الباقر (علیه السلام)- فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلَالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ اللهِ یَعْنِی أَئِمَّهًَْ الْجَوْرِ دُونَ أَئِمَّهًِْ الْحَقِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ.
امام باقر ( فَرِیقًا هَدَی وَ فَرِیقًا حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ اللهِ؛ یعنی به‌جای ائمّه‌ی حق (ائمّه‌ی ظلم و ستم را برگزیدند. وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ.