آیه يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخيهِ شَيْ‌ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ [178]
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! حكم قصاص در مورد كشتگان، بر شما مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن. پس اگر كسى ازسوى برادر [دينى] خود، چيزى به او بخشيده‌شود، [و حكم قصاص تبديل به خونبها گردد، ولىّ مقتول] بايد از راه پسنديده پيروى كند؛ [و شرايط پرداخت‌كننده را در نظر بگيرد] و او نيز به نيكى ديه را [به ولىّ مقتول] بپردازد [و مسامحه نكند]؛ اين، تخفيف و رحمتى است از ناحيه‌ي پروردگار شما و كسى كه بعد از آن تجاوز كند، عذاب دردناكى خواهد داشت.
الصّادق (علیه السلام)- أَهِیَ لِجَمَاعَهًِْ الْمُسْلِمِینَ؟ قَالَ: هِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهًًْ.
امام صادق (علیه السلام) [از امام] پرسیدند: «آیا این آیه در مورد مسلمانان است»؟ حضرت فرمود: «این آیه، در خصوص مؤمنین است».
العسکری (علیه السلام)- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی یَعْنِی الْمُسَاوَاهًَْ وَ أَنْ یَسْلُکَ الْقَاتِلُ فِی طَرِیقِ الْمَقْتُولِ الَّذِی سَلَکَهُ بِهِ لَمَّا قَتَلَهُ.
امام عسکری (علیه السلام) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، درباره‌ی کُشتگان بر شما، قصاص مقرّر شد؛ یعنی عدالت ورزید و اینکه قاتل به همان روشی کُشته‌شود که مقتول را کُشته است.
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) بِالرَّأْفَهًِْ وَ الرَّحْمَهًِْ فَکَانَ مِنْ رَأْفَتِهِ وَ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ لَمْ یَنْقُلْ قَوْمَهُ فِی أَوَّلِ نُبُوَّتِهِ عَنْ عَادَتِهِمْ حَتَّی اسْتَحْکَمَ الْإِسْلَامُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ حَلَّتِ الشَّرِیعَهًُْ فِی صُدُورِهِم و مِنْ ذَلِکَ مَا کَانَ مُثْبَتاً فِی التَّوْرَاهًِْ مِنَ الْفَرَائِضِ فِی الْقِصَاصِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ إِلَی آخِرِ الْآیَهًِْ فَکَانَ الذَّکَرُ وَ الْأُنْثَی وَ الْحُرُّ وَ الْعَبْدُ شِرْعاً سَوَاءً فَنَسَخَ اللَّهُ تَعَالَی مَا فِی التَّوْرَاهًِْ بِقَوْلِهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی بِالْأُنْثی فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْس.
امام علی (علیه السلام) خداوند تبارک‌وتعالی رسولش را با عطوفت و مهربانی برانگیخت و [پیامبر] از باب رحمت و رأفتش بود که در ابتدای رسالت خود روش و عادتی که مردم به آن خوگرفته‌بودند را عوض نکرد؛ بلکه اجازه داد (مهلت داد) اسلام در قلب‌هایشان مستحکم گردد و دین در سینه‌هایشان نفوذ کند تا کم‌کم دین در سینه‌هایشان جا بگیرد [و آن را بپذیرند]، یک نمونه از این موارد [که خداوند با عادات خوگرفته‌ی مردم، به تدریج مخالفت نموده] پذیرفتن اوّلیه‌ی حکم قصاص بود که مردم مطابق آنچه در تورات بود عمل می‌کردند و به آن خو گرفته بودند و آن (حکم تورات) این‌گونه بود که خداوند می‌فرماید که: وَ کَتَبْنَا عَلَیهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَینَْ بِالْعَینْ و برای مذکّر و مؤنّث یا آزاده و برده‌بودن، حکمی جداگانه برای قصاص وجود دارد. پس خداوند متعال آنچه را که در تورات است، با این سخن نسخ کرد: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی بِالْأُنْثی پس آیه‌ی مذکور این آیه‌ی وَ کَتَبْنَا عَلَیهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَینَْ بِالْعَین را نسخ کرد.
الصّادق (علیه السلام)- لَا یُقْتَلُ الْحُرُّ بِعَبْدٍ وَ لَکِنْ یُضْرَبُ ضَرْباً شَدِیداً وَ یُغَرَّمُ دِیَهًَْ الْعَبْدِ وَ إِنْ قَتَلَ رَجُلٌ امْرَأَهًًْ فَأَرَادَ أَوْلِیَاءُ الْمَقْتُولِ أَنْ یَقْتُلُوا أَدَّوْا نِصْفَ دِیَتِهِ إِلَی أَهْلِ الرَّجُلِ.
امام صادق (علیه السلام) اگر انسان حرّ (آزاد)، برده‌ای را به قتل رساند، قصاص به قتل نمی‌شود؛ بلکه باید به‌شدّت، کتک زده‌شود و دیه‌ی آن عبد را بپردازد و اگر مردی، زنی را به قتل رساند و اولیای مقتول تقاضای قصاص به قتل داشته‌باشند، باید اولیای مقتول نصف دیه‌ی آن مرد را به خانواده‌ی او بازگردانند.
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- نَفْسُ الْمَرْأَهًِْ لَا تُسَاوِی نَفْسَ الرَّجُلِ بَلْ هِیَ عَلَی النِّصْفِ مِنْهَا فَیَجِبُ إِذَا أَخَذَتِ النَّفْسَ الْکَامِلَهًِْ أَنْ یُرَدَّ فَضْلُ مَا بَیْنَهُمَا.
امام علی (علیه السلام) [در حکم قصاص] جان زن برابر جان مرد نیست؛ بلکه نصف آن است. پس واجب است هنگام قصاص نفس تفاوت بین آن دو، کاملاً پرداخته شود. (نصف دیه بازگردانده‌شود).
السّجّاد (علیه السلام)- یُقْتَلُ الْمَرْأَهًُْ بِالْمَرْأَهًِْ إِذَا قَتَلَهَا.
امام سجاد (علیه السلام) حکم قصاص قبل از نسخ آن این بود که وقتی زنی کشته‌می‌شد، [معادل آن یک] زن باید قصاص شود.
السّجّاد (علیه السلام)- فَمَنْ عُفِیَ لَهُ الْقَاتِلُ وَ رَضِیَ هُوَ وَ وَلِیُّ الْمَقْتُولِ أَنْ یَدْفَعَ الدِّیَهًَْ وَ عَفَا عَنْهُ بِهَا فَاتِّباعٌ مِنَ الْوَلِیِّ مُطَالَبَهًُْ تَقَاصٍّ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ مِنَ الْعَافِی الْقَاتِلِ بِإِحْسانٍ لَا یُضَارُّهُ وَ لَا یُمَاطِلُهُ.
امام سجاد (علیه السلام) قاتلی که بخشیده‌شود و او (قاتل) و ولیّ مقتول به پرداخت دیه راضی شوند و با دریافت دیه او را ببخشند، پس باید از ولیّ دم، که حقّ قصاص متعارف را داشته تبعیّت شود و همچنین به نیکی [خونبها را] به عفوکننده‌ی قاتل بپردازد؛ آنگونه که به او (آنکه طلب دریافت دیه به عوض قصاص کرد.) ضرری نرسد و پرداخت دیه را به تعویق نینداخته و [ولیّ دم را] سرگردان ننماید.
الصّادق (علیه السلام)- یَنْبَغِی لِلَّذِی لَهُ الْحَقُّ أَنْ لَا یَعْسُرَ أَخَاهُ إِذَا کَانَ قَدْ صَالَحَهُ عَلَی دِیَهًٍْ وَ یَنْبَغِی لِلَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ أَنْ لَا یَمْطُلَ أَخَاهُ إِذَا قَدَرَ عَلَی مَا یُعْطِیهِ وَ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ.
امام صادق (علیه السلام) اگر کسی صاحب حق بوده و با برادر [دینی] خود بر سرِ پرداخت دیه توافق کند، سزاوار است که بر او سخت نگیرد و همچنین اگر حقّی بر گردن کسی باشد و توانایی پرداخت آن را نیز داشته‌باشد، سزاوار است که در پرداخت آن به برادر [دینی] خود، تعلّل نورزیده و با نیکی آن [دیه] را به او بپردازد.
الصّادق (علیه السلام)- هُوَ الرَّجُلُ یَقْبَلُ الدِّیَهًَْ فَیَنْبَغِی لِلطَّالِبِ أَنْ یَرْفُقَ بِهِ فَلَا یُعْسِرَهُ وَ یَنْبَغِی لِلْمَطْلُوبِ أَنْ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ وَ لَا یَمْطُلَهُ إِذَا قَدَرَ.
امام صادق (علیه السلام) او مردی است که دیه را [به جای قصاص] می‌پذیرد. پس بر او سزاوار است با کسی که پرداخت دیه بر او واجب است، با ملایمت رفتار کرده و بر او سخت نگیرد [همچنین] بر کسی که باید دیه را بپردازد، سزاوار است به نیکی آن را بپردازد و اگر توانایی [مالی] دارد، در پرداخت آن به صاحب حق، تعلّل نورزد.
الصّادق (علیه السلام)- هُوَ الرَّجُلُ یَقْبَلُ الدِّیَهًَْ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الَّذِی لَهُ الْحَقُّ أَنْ یَتَّبِعَهُ بِمَعْرُوفٍ وَ لَا یُعْسِرَهُ وَ أَمَرَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ أَنْ لَا یَظْلِمَهُ {وَ أَنْ} یُؤَدِّیَ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ إِذَا أَیْسَرَ.
امام صادق (علیه السلام) مراد شخصی است که دیه را [به جای قصاص] می‌پذیرد. پس خداوند عزّوجلّ به صاحب حق، امر فرموده که به نیکی با قاتل رفتار کند و او را برای اداء دین، تحت فشار نگذارد. همچنین [خداوند] به آن‌کس که پرداخت دیه بر عهده‌ی اوست، امر فرموده تا ستم نکند و در پرداخت دیه اگر موجود دارد تعلّل ننموده و آن را به نیکی و خوشی بپردازد.
الصّادق (علیه السلام)- یَنْبَغِی لِلَّذِی لَهُ الْحَقُّ أَلَّا یُعَسِّرَ أَخَاهُ إِذَا کَانَ قَادِراً عَلَی دِیَتِهِ وَ یَنْبَغِی لِلَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ {بِالْمَعْنَی أَصْلَحْتُ} أَنْ لَا یُمَاطِلَ أَخَاهُ إِذَا قَدَرَ عَلَی مَا یُعْطِیهِ وَ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ قَالَ یَعْنِی إِذَا وُهِبَ الْقَوَدُ أَتْبَعُوهُ بِالدِّیَهًِْ إِلَی أَوْلِیَاءِ الْمَقْتُولِ لِکَیْ لَا یَبْطُلَ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ.
امام صادق (علیه السلام) بر صاحب حق سزاوار است که اگر برادر [دینی] اش، توانایی پرداخت دیه دارد، بر او سخت نگیرد و [همچنین] بر کسی‌که می‌تواند دیه را بپردازد؛ سزاوار است که برادرش را معطّل نکند و اگر توانایی دارد، دیه را با نیکی و احسان بپردازد یعنی وقتی قصاص بخشیده‌شد، در پی‌اش دیه به صاحبان دم پرداخت شود، تا خون انسان مسلمانی به هدر نرفته‌باشد.
الصّادق (علیه السلام)- فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ یَعْنِی الْعَافِیَ وَ عَلَی الْمَعْفُوِّ عَنْهُ أَداءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ وَ قَالَ قَوْمٌ هُمَا عَنِ الْمَعْفُوِّ عَنْهُ.
امام صادق (علیه السلام) فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ یعنی عفوکننده [طبق عرف عمل کند] و بر عفوشده واجب است خونبها را به نیکی بپردازد.
السّجّاد (علیه السلام)- ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ إِذْ أَجَازَ أَنْ یَعْفُوَ وَلِیُّ الْمَقْتُولِ عَنِ الْقَاتِلِ عَلَی دِیَهًٍْ یَأْخُذُهَا فَإِنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ لَهُ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الْعَفْوُ لَقَلَّ مَا طَابَتْ نَفْسُ وَلِیِّ الْمَقْتُولِ بِالْعَفْوِ بِلَا عِوَضٍ یَأْخُذُهُ فَکَانَ قَلَّ مَا یَسْلَمُ الْقَاتِلُ مِنَ الْقَتْلِ.
امام سجاد (علیه السلام) این، تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما که اجازه می‌دهد ولیّ دم مقتول با گرفتن دیه از قصاص قاتل درگذرد و اگر راهی جز کشتن یا عفوکردن [بدون حقّ دریافت دیه] نبود، مسلّماً دلخوشی ولیّ مقتول به بخششِ بدونِ دریافت دیه، کم می‌شد؛ پس جان به در بردن قاتل از کشته‌شدن کاهش می‌یافت.
الکاظم (علیه السلام)- فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی تَفْضِیلِ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ عَلَی الْأُمَمِ إِلَی أَنْ قَالَ: وَ مِنْهَا أَنَّ الْقَاتِلَ مِنْهُمْ عَمْداً إِنْ شَاءَ أَوْلِیَاءُ الْمَقْتُولِ أَنْ یَعْفُوا عَنْهُ فَعَلُوا وَ إِنْ شَاءُوا قَبِلُوا الدِّیَهًَْ وَ عَلَی أَهْلِ التَّوْرَاهًِْ وَ هُمْ أَهْلُ دِینِکَ یُقْتَلُ الْقَاتِلُ وَ لَا یُعْفَی عَنْهُ وَ لَا تُؤْخَذُ مِنْهُ دِیَهًٌْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ.
امام کاظم (علیه السلام) در حدیث طولانی در جواب یک یهودی درباره‌ی برتری این امّت (اسلام) بر امّت‌های دیگر فرمود: «... ازجمله فضیلت‌ها، اینکه در مورد کسی‌که از میان این مردم، مرتکب قتل عمد شده، ولیّ مقتول چنانچه بخواهد او را می‌بخشد و اگر بخواهد از او دیه می‌پذیرد و اهل تورات که به دین تو هستند قاتل را می‌کشند؛ بدون اینکه مورد عفو قرار بگیرد و از او دیه پذیرفته‌نمی‌شود. خداوند عزّوجلّ فرمود: ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ.
السّجّاد (علیه السلام)- بَعْدَ الْعَفْوِ عَنْهُ بِالدِّیَهًِْ الَّتِی بَذَلَهَا وَ رَضِیَ هُوَ بِهَا فَلَهُ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الْآخِرَهًِْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ.
امام سجاد (علیه السلام) هرکه قاتل را ببخشد و به گرفتن دیه رضایت دهد و سپس از کار خود بازگردد [و طلب قصاص کند]، در قیامت، عذاب دردناکی در نزد خداوند عزّوجلّ، برای اوست.
الصّادق (علیه السلام)- عَن الحَلَبِی عَن أَبِی‌عَبدِ‌اللهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنِ اعْتَدی بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِیمٌ. فَقَالَ: هُوَ الرَّجُلُ یَقْبَلُ الدِّیَهًَْ أَوْ یَعْفُو أَوْ یُصَالِحُ ثُمَّ یَعْتَدِی فَیَقْتُلُ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَلَه عَذَابٌ أَلِیمٌ.
امام صادق (علیه السلام) حلبی گوید از امام صادق (علیه السلام) تفسیر آیه‌ی فَمَنِ اعْتَدَی بَعْدَ ذَلِکَ فَلَه عَذَابٌ أَلِیمٌ را پرسیدم. حضرت فرمود: «او مردی است که دیه را می‌پذیرد یا گذشت می‌کند یا مصالحه می‌نماید و سپس از حد خود تجاوز کرده [دوباره طلب قصاص می‌کند] و او را به قتل می‌رساند. خداوند عزّوجلّ فرمود: فَلَه عَذَابٌ أَلِیمٌ.
الصّادق (علیه السلام)- هُوَ الرَّجُلُ یَقْبَلُ الدِّیَهًَْ أَوْ یُصَالِحُ ثُمَّ یَجِیءُ بَعْدَ ذَلِکَ فَیُمَثِّلُ أَوْ یَقْتُلُ فَوَعَدَهُ اللَّهُ عَذَاباً أَلِیما.
امام صادق (علیه السلام) او کسی است که دیه را می‌پذیرد یا مصالحه می‌کند؛ سپس آن کسی که دیه بر گردن او بود را مُثله کرده یا می‌کُشد؛ پس خداوند عذاب دردناکی را به او وعده داده است.