آیه أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ [187]
آميزش جنسى با همسرانتان، در شبِ روزهايى كه روزه مى‌گيريد، حلال است. آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها؛ [هر دو زينت هم و سبب حفظ يكديگريد]. خداوند مى‌دانست كه شما به خود خيانت مى‌كرديد؛ [و اين كار ممنوع را انجام مى‌داديد؛] پس توبه‌ي شما را پذيرفت و شما را بخشيد. اكنون با آنها آميزش كنيد و از آنچه خداوند به شما اجازه داده بهره‌مند شويد. و بخوريد و بياشاميد، تا رشتهي سپيد صبح، از رشتهي سياه [شب] براى شما آشكار گردد؛ سپس روزه را تا شب، كامل كنيد و نيز در حالى كه در مساجد به اعتكاف پرداخته‌ايد، با زنان آميزش نكنيد. اين‌ها، مرزهاى الهى است؛ پس به آنها نزديك نشويد! خداوند اين چنين آيات خود را براى مردم، روشن مى‌سازد تا پرهيزگار شوند.
الصّادق (علیه السلام)- یُسْتَحَبُّ لِلْمُسْلِمِ أَنْ یَأْتِیَ أَهْلَهُ أَوَّلَ لَیْلَهًٍْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ وَ الرَّفَثُ الْمُجَامَعَهًُْ.
امام صادق (علیه السلام) برای مرد مسلمان مستحب است که شب اوّل ماه رمضان با زن خود همبستر شود. خداوند در قرآن می‌فرماید: أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ، «رفث» همان همبستری است.
الصّادقین (علیها السلام)- کراهیهًْ الْجِمَاعِ فِی أَوَّلِ کُلِّ شَهْرٍ إِلَّا أَوَّلِ لَیْلِهِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لِمَکَانِ الآیه.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) آیه‌ی جماع (همبستری با همسر) در شب اوّل هر ماه کراهت دارد مگر شب اوّل ماه رمضان.
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا مَا فِی الْقُرْآنِ تَأْوِیلُهُ فِی تَنْزِیلِهِ فَهُوَ کُلُّ آیَهًٍْ مُحْکَمَهًٍْ نَزَلَتْ فِی تَحْرِیمِ شَیْءٍ مِنَ الْأُمُورِ الْمُتَعَارَفَهًِْ الَّتِی کَانَتْ فِی أَیَّامِ الْعَرَبِ تَأْوِیلُهَا فِی تَنْزِیلِهَا فَلَیْسَ یَحْتَاجُ فِیهَا إِلَی تَفْسِیرٍ أَکْثَرَ مِنْ تَأْوِیلِهَا وَ ذَلِکَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی ... أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ.
امام علی (علیه السلام) [آیات قرآن چند دسته‌اند] آن دسته از آیات که تأویل و تنزیلشان یکی است، همه‌ی آیات محکمی هستند که درباره‌ی حرام‌بودن چیز معروفی در زمان عرب نازل شدند. که تأویل و تنزیل آنها یکی است و نیازی به تفسیر و شرح بیش از تأویل ندارند؛ مانند قول خدا ... أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- لَمَّا فَرَضَ اللَّهُ الصِّیَامَ فَرَضَ أَنْ لَا یَنْکِحَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِاللَّیْلِ وَ لَا بِالنَّهَارِ عَلَی مَعْنَی صَوْمِ بَنِی‌إِسْرَائِیلَ فِی التَّوْرَاهًِْ فَکَانَ ذَلِکَ مُحَرَّماً عَلَی هَذِهِ الْأُمَّهًِْ وَ کَانَ الرَّجُلُ إِذَا نَامَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ قَبْلَ أَنْ یُفْطِرَ فَقَدْ حَرُمَ عَلَیْهِ الْأَکْلُ بَعْدَ النَّوْمِ أَفْطَرَ أَوْ لَمْ یُفْطِرْ وَ کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یُعْرَفُ بِمُطْعِمِ بْنِ جُبَیْرٍ شَیْخاً فَکَانَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی حُفِرَ فِیهِ الْخَنْدَقُ حَفَرَ فِی جُمْلَهًِْ الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْحَفْرِ وَ رَاحَ إِلَی أَهْلِهِ صَلَّی الْمَغْرِبَ وَ أَبْطَأَتْ عَلَیْهِ زَوْجَتُهُ بِالطَّعَامِ فَغَلَبَ عَلَیْهِ النَّوْمُ فَلَمَّا أَحْضَرَتْ إِلَیْهِ الطَّعَامَ أَنْبَهَتْهُ فَقَالَ لَهَا اسْتَعْمِلِیهِ أَنْتِ فَإِنِّی قَدْ نِمْتُ وَ حَرُمَ عَلَیَّ وَ طَوَی إلیه {لَیْلَتَهُ} وَ أَصْبَحَ صَائِماً فَغَدَا إِلَی الْخَنْدَقِ وَ جَعَلَ یَحْفِرُ مَعَ النَّاسِ فَغُشِیَ عَلَیْهِ فَسَأَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنْ حَالِهِ فَأَخْبَرَهُ وَ کَانَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ شُبَّانٌ یَنْکِحُونَ نِسَاءَهُمْ بِاللَّیْلِ سِرّاً لِقِلَّهًِْ صَبْرِهِمْ فَسَأَلَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) اللَّهَ سُبْحَانَهُ فِی ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ مَا تَقَدَّمَهَا.
امام علی (علیه السلام) آنگاه که خداوند روزه را واجب کرد، بر مردان امر فرمود که در شب و نیز روز ماه رمضان با زنان خود نزدیکی نکنند. و این روزه‌ی بنی‌اسرائیل است که در تورات ذکر شده و آن بر این امّت نیز حرام بود و شخص اگر اوّل شب پیش از افطار می‌خوابید، خوردن پس از خواب برای او حرام می‌شد؛ چه زمان افطار شده‌باشد و چه نشده‌باشد. یکی از یاران پیامبر (پیرمردی را به نام مطعم‌بن‌جبیر می‌شناخت که به هنگام کندن خندق در ماه رمضان در کنار مسلمانان به حفر خندق پرداخت. پس چون از حفّاری فارغ شد و به‌سوی خانواده‌اش رفت نماز مغرب را خواند و همسرش تهیّه‌ی غذای او را به تأخیر انداخت تا مرد خوابش برد. پس زمانی که همسرش غذای او را حاضر کرد، مرد را از خواب بیدار نمود. مرد به او گفت: «خودت آن را استفاده کن؛ زیرا من خوابیدم و خوردن بر من حرام است». وی شبش را چنین سپری کرد و فردا صبح با زبان روزه به‌سوی خندق رفت و با مردم مشغول حفّاری شد که [در این‌حال] بیهوش گشت. رسول‌خدا (از حال او جویا شد و او شرح حالش را برای حضرت بیان کرد. [از طرفی] در بین مسلمانان، جوانانی بودند که به‌خاطر کم طاقتیشان، پنهانی در شب با زنان خود نزدیکی می‌کردند. پس رسول‌خدا (از خداوند سبحان درباره‌ی آن سؤال کرد و خداوند [این آیه را] بر او فروفرستاد: أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ پس این آیه احکام قبلی را نسخ کرد.
الجواد (علیه السلام)- عَنِ عَلی‌بن‌مَهزیار: قَالَ: کَتَبَ أَبُوالْحَسَنِ‌بْنُ‌الْحُصَیْنِ إِلَی أَبِی‌جَعْفَرٍ‌الثَّانِی (علیه السلام) مَعِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدِ اخْتَلَفَ مُوَالُوکَ فِی صَلَاهًِْ الْفَجْرِ فَمِنْهُمْ مَنْ یُصَلِّی إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ الْأَوَّلُ الْمُسْتَطِیلُ فِی السَّمَاءِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُصَلِّی إِذَا اعْتَرَضَ فِی أَسْفَلِ الْأُفُقِ وَ اسْتَبَانَ وَ لَسْتُ أَعْرِفُ أَفْضَلَ الْوَقْتَیْنِ فَأُصَلِّیَ فِیهِ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُعَلِّمَنِی أَفْضَلَ الْوَقْتَیْنِ وَ تَحُدَّهُ لِی وَ کَیْفَ أَصْنَعُ مَعَ الْقَمَرِ وَ الْفَجْرُ لَا تَبْیِینَ مَعَهُ حَتَّی یَحْمَرَّ وَ یُصْبِحَ وَ کَیْفَ أَصْنَعُ مَعَ الْغَیْمِ وَ مَا حَدُّ ذَلِکَ فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ فَعَلْتُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَکَتَبَ (علیه السلام) بِخَطِّهِ وَ قَرَأْتُهُ الْفَجْرُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ هُوَ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ الْمُعْتَرِضُ وَ لَیْسَ هُوَ الْأَبْیَضَ صَعَداً فَلَا تُصَلِّ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ حَتَّی تَبَیَّنَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلْ خَلْقَهُ فِی شُبْهَهًٍْ مِنْ هَذَا فَقَالَ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ فَالْخَیْطُ الْأَبْیَضُ هُوَ الْمُعْتَرِضُ الَّذِی یَحْرُمُ بِهِ الْأَکْلُ وَ الشُّرْبُ فِی الصَّوْمِ وَ کَذَلِکَ هُوَ الَّذِی یُوجَبُ بِهِ الصَّلَاهًُْ.
امام جواد (علیه السلام) علیّ‌بن‌مهزیار گفت: ابوحسن‌بن‌حصین به همراه من به امام جواد (علیه السلام) نامه‌ای نوشته و در آن عرض کردیم: «موالی [و مقلّدان] شما در زمان نماز صبح اختلاف نظر پیدا کردند. برخی از آنان نماز صبح را هنگامی‌که طلوع فجر است و [این فجر] تا آسمان کشیده‌می‌شود، می‌خوانند و برخی دیگر، نماز را به هنگام ظاهرشدن فجر در پایین‌ترین سطح افق و آشکارشدن آن می‌خوانند. و من نمی‌دانم کدام‌یک از این دو وقت، پر فظیلت‌تر است لذا بین آن دو وقت نماز می‌خوانم. پس اگر صلاح می‌دانید به من بیاموزید که کدام وقت پر فظیلت‌تر است و حد و تعریف آن چیست؟ درحالی‌که ماه نیز در آسمان است و فجر با وجود آن قابل تشخیص نیست مگر اینکه صبر کنیم تا [به نور خورشید، افق،] سرخ رنگ شود [حکم چیست؟] یا در حالتی که آسمان را ابر گرفته، چه کنیم؟ در هنگام سفر یا غیر آن، حکم چگونه است»؟ [این نامه را فرستادم و] امام (علیه السلام) با دست خط خود جواب نوشت. آن را قرائت کردم که فرموده‌بود: «خدا تو را مورد رحمت خود قرار دهد! فجر، همان خیط أبیض (نخ سفید) است که در افق آشکار می‌شود نه آن سفیدی که کاملاً بالا رفته‌باشد (فراگیر باشد). در سفر و حضر با تشخیص این [ملاک]، نماز بخوان [زیرا] خداوند تعیین آن [وقت نماز صبح] را بر مخلوقات خود مبهم نساخته و [در تبیین آن] فرموده است: وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یتَبَینَ لَکُمُ الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ پس خیط ابیض (نخ سفید) همان فجری است که با طلوع آن، خوردن و آشامیدن در روزه، حرام و خواندن نماز [صبح] واجب می‌شود.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ رَجُلَیْنِ قَامَا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ أَحَدُهُمَا هَذَا الْفَجْرُ وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَی شَیْئاً قَالَ لِیَأْکُلِ الَّذِی لَمْ یَسْتَیْقِنِ الْفَجْرَ وَ قَدْ حَرُمَ الْأَکْلُ عَلَی الَّذِی زَعَمَ قَدْ رَأَی إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ.
امام صادق (علیه السلام) از أبوبصیر نقل شده است: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «دو مرد در سحرگاه ماه رمضان برخاسته و یکی از آن دو گفت: «این، فجر است» و دیگری گفت: «چیزی نمی‌بینم»؛ حکم آن دو چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «آن کس که یقین نکرده که آن، هنگام فجر است می‌تواند غذا بخورد؛ ولی خوردن غذا بر آن که می‌گوید هنگام فجر است، حرام می‌باشد». چرا که خداوند می‌فرماید: وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یتَبَینَ لَکُمُ الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیامَ إِلَی الَّلیلِ.
الصّادق (علیه السلام)- العَیَّاشِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَصْحَابِهِ عَنْهُمَا (علیه السلام) فِی رَجُلٍ تَسَحَّرَ وَ هُوَ یَشُکُّ فِی الْفَجْرِ. قَالَ: لَا بَأْسَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ وَ أَرَی أَنْ یَسْتَظْهِرَ فِی رَمَضَانَ وَ یَتَسَحَّرَ قَبْلَ ذَلِکَ.
امام صادق (علیه السلام) در تفسیر عیاشی سعد از یارانش نقل کرده است: حکم مردی که به هنگام سحر [سحری می‌خورد و] در [طلوع] فجر شک می‌کند، چیست؟ حضرت پاسخ داد: «اشکالی ندارد [چون خداوند می‌فرماید]: وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یتَبَینَ لَکُمُ الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ به نظر من او باید در ماه رمضان، احتیاطاً [زودتر بیدار شود] و پیش از زمان شک، سحری بخورد».
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ جَعَلَ النَّاسُ یَأْخُذُونَ خَیْطَیْنِ أَبْیَضَ وَ أَسْوَدَ فَیَنْظُرُونَ إِلَیْهِمَا وَ لَا یَزَالُ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ فَبَیَّنَ اللَّهُ مَا أَرَادَ بِذَلِکَ فَقَالَ مِنَ الْفَجْرِ.
امام علی (علیه السلام) زمانی‌که خداوند عزّوجلّ، کُلُواْ وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ را نازل کرد مردم رشته‌ی سیاه و سفیدی را می‌گذاشتند و به آنها نگاه می‌کردند و پیوسته می‌خوردند و می‌آشامیدند تا اینکه خط سفید از خط سیاه مشخّص شود. پس خداوند، آنچه را که از آن اراده کرده‌بود، بیان کرد و فرمود: «منظور از رشته‌ی سفید، سفیدی فجر است که از سیاهی شب روشن می‌گردد».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عُبَیْدِ‌اللَّهِ الْحَلَبِیِ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلتُهُ عَنِ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ. فَقَالَ: بَیَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّیْلِ.
امام صادق (علیه السلام) از عبیدالله حلبی نقل شده: از امام صادق (علیه السلام) تفسیر آیه‌ی: الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ را پرسیدم. حضرت پاسخ داد: «منظور از آن، [تشخیص] سفیدی روز از سیاهی شب است».
الصّادق (علیه السلام)- دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَال فَإِنْ قَامَ رَجُلَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا هَذَا الْفَجْرُ قَدْ طَلَعَ وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَی شَیْئاً طَلَعَ بِعَیْنِی وَ هُمَا مَعاً مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ وَ الْمَعْرِفَهًِْ بِطُلُوعِ الْفَجْرِ وَ صِحَّهًِْ الْبَصَرِ. قَالَ (علیه السلام) فَلِلَّذِی لَمْ یَسْتَبِنِ الْفَجْرَ أَنْ یَأْکُلَ وَ یَشْرَبَ حَتَّی یِتَبَیَّنَهُ وَ عَلَی الَّذِی تَبَیَّنَهُ أَنْ یُمْسِکَ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ فَأَمَّا إِنْ کَانَ أَحَدُهُمَا أَعْلَمَ أَوْ أَحَدَّ نَظَراً مِنَ الْآخَرِ فَعَلَی الَّذِی هُوَ دُونَهُ فِی النَّظَرِ وَ الْعِلْمِ أَنْ یَقْتَدِیَ بِهِ.
امام صادق (علیه السلام) در کتاب دعائم الاسلام از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: «اگر دو نفر که هر دو اهل علم، آگاه به [علائم] طلوع فجر و دارای چشمانی سالم باشند، از خواب برخیزند و یکی از آنها بگوید: «این سپیدی فجر است که طلوع کرد». و دیگری بگوید: «من با چشم خود چیزی نمی‌بینم که طلوع کند»؛ [تکلیف روزه‌ی آنها چگونه است]»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «بر کسی‌که نتواند فجر را تشخیص دهد، خوردن و آشامیدن بلا مانع است؛ تا زمانی‌که برای او روشن و واضح گردد. و بر کسی‌که فجر برایش نمایان شود، امساک از خوردن و آشامیدن واجب می‌شود زیرا خداوند عزّوجلّ فرمود: کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ و امّا چنانچه یکی از آنها عالم‌تر باشد یا چشمش تیزتر و دقیق‌تر از دیگری باشد، بر آن فرد دیگر که از نظر قدرت چشم و قدرت علمی از او پایین‌تر است، واجب می‌شود که از آن فرد پیروی کند.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ رَجُلَیْنِ قَامَا فَنَظَرَا إِلَی الْفَجْرِ، فَقَالَ أَحَدُهُمَا هُوَ ذَا وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَی شَیْئاً. قَالَ: فَلْیَأْکُلِ الَّذِی لَمْ یَتَبَیَّنْ لَهُ الْفَجْرُ وَ لْیَشْرَبْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ قَالَ سَمَاعَهًُْ: وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَکَلَ وَ شَرِبَ بَعْدَ مَا طَلَعَ الْفَجْرُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ. فَقَالَ: إِنْ کَانَ قَامَ فَنَظَرَ فَلَمْ یَرَ الْفَجْرَ فَأَکَلَ ثُمَّ أَعَادَ النَّظَرَ فَرَأَی الْفَجْرَ فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ وَ لَا إِعَادَهًَْ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ قَامَ فَأَکَلَ وَ شَرِبَ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی الْفَجْرِ فَرَآهُ قَدْ طَلَعَ فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ ذَلِکَ وَ یَقْضِی یَوْماً آخَرَ لِأَنَّهُ بَدَأَ بِالْأَکْلِ قَبْلَ النَّظَرِ فَعَلَیْهِ الْإِعَادَهًُْ.
امام صادق (علیه السلام) از امام (علیه السلام) درباره‌ی دو نفر که از خواب برخاستند و به فجر نگریستند؛ یکی از آنها گفت: «این همان سپیدی فجر است». و دیگری گفت: «من چیزی نمی‌بینم»، [سؤال شد]. امام (علیه السلام) فرمود: «بر کسی‌که نتوانسته فجر را تشخیص دهد، خوردن و آشامیدن بلامانع است چراکه خدای عزّوجلّ می‌فرماید: وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ سماعه گفت: «من از ایشان درباره‌ی شخصی که در ماه رمضان پس از طلوع فجر غذا خورده و آب نوشید، سؤال کردم». فرمود: «اگر او از خواب برخیزد و [به آسمان] بنگرد و فجر را نبیند، پس بخورد و دوباره نگاه کرده و فجر را ببینید، باید روزه‌اش را تمام کند و نیازی به اعاده‌ی روزه نیست و چنانچه برخیزد و غذا بخورد و آب بنوشد، سپس به فجر بنگرد و ببیند که طلوع کرده، باید روزه‌ی آن روز را تمام کند و روز دیگر [نیز] قضای آن را به‌جای آورد؛ چرا که او پیش از نگاه‌کردن، شروع به خوردن کرده است؛ بنابراین اعاده‌ی روزه‌ی آن روز بر او واجب می‌باشد».
الصّادق (علیه السلام)- أُنْزِلَتْ فِی خَوَّاتِ بْنِ جُبَیْرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ کَانَ مَعَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فِی الْخَنْدَقِ وَ هُوَ صَائِمٌ فَأَمْسَی وَ هُوَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ وَ کَانُوا قَبْلَ أَنْ تُنْزَلَ هَذِهِ الْآیَهًُْ إِذَا نَامَ أَحَدُهُمْ حَرُمَ عَلَیْهِ الطَّعَامُ وَ الشَّرَابُ فَجَاءَ خَوَّاتٌ إِلَی أَهْلِهِ حِینَ أَمْسَی فَقَالَ: هَلْ عِنْدَکُمْ طَعَامٌ؟ فَقَالُوا: لَا تَنَمْ حَتَّی نُصْلِحَ لَکَ طَعَاماً فَاتَّکَأَ فَنَامَ. فَقَالُوا لَهُ: قَدْ غَفَلْتَ. قَالَ: نَعَمْ! فَبَاتَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ فَأَصْبَحَ ثُمَّ غَدَا إِلَی الْخَنْدَقِ فَجَعَلَ یُغْشَی عَلَیْهِ فَمَرَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَلَمَّا رَأَی الَّذِی بِهِ أَخْبَرَهُ کَیْفَ کَانَ أَمْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِیهِ الْآیَهًَْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ.
امام صادق (علیه السلام) این آیه درباره‌ی یک نفر از انصار مدینه نازل شد که نام او «خوّات‌بن‌حبیر انصاری» است. او با رسول‌خدا (در کندن خندق شرکت داشت و روزه بود تا آنکه شب شد. [در آن زمان و] پیش از نزول این آیه، اگر کسی به هنگام افطار می‌خوابید، افطارکردن بر او حرام می‌شد. موقعی که خوّات به منزل رسید، از خانواده‌ی خود پرسید: «آیا غذایی دارید»؟ گفتند: «غذای حاضر نداریم، امّا [مواظب باش] خوابت نبرد تا غذایی برایت تهیه کنیم». خوّات به پشتی تکیه داد و خوابش برد. خانمها غذایی تهیه کرده و او را صدا زدند. خوّات از صدای آنان از خواب بیدار شد. خانواده‌اش گفتند: «خوابیدی»؟ خوّات گفت: «آری! خوابم برد». ناچار با شکم خالی خوابید و صبح روز بعد برای حفر خندق به دیگران پیوست. [در اثر گرسنگی] از هوش می‌رفت. رسول‌خدا (به خوّات رسید و از حال او پرسید. وقتی پیامبر (آنچه به او گذشت را شنید. خداوند عزّوجلّ این آیه را در این مورد نازل فرمود: وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ.
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ النِّکَاحُ وَ الْأَکْلُ مُحَرَّمَیْنِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِاللَّیْلِ بَعْدَ النَّوْمِ یَعْنِی کُلُّ مَنْ صَلَّی الْعِشَاءَ وَ نَامَ وَ لَمْ یُفْطِرْ ثُمَّ انْتَبَهَ حُرِّمَ عَلَیْهِ الْإِفْطَارُ وَ کَانَ النِّکَاحُ حَرَاماً بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) یُقَالُ لَهُ خَوَّاتُ بْنُ جُبَیْرٍ أَخُو عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُبَیْرٍ الَّذِی کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَکَّلَهُ بِفَمِ الشِّعْبِ فِی یَوْمِ أُحُدٍ فِی خَمْسِینَ مِنَ الرُّمَاهًِْ فَفَارَقَهُ أَصْحَابُإهُ وَ بَقِیَ فِی اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا فَقُتِلَ عَلَی بَابِ الشِّعْبِ وَ کَانَ أَخُوهُ هَذَا خَوَّاتُ بْنُ جُبَیْرٍ شَیْخاً ضَعِیفاً وَ کَانَ صَائِماً فَأَبْطَأَتْ عَلَیْهِ أَهْلُهُ بِالطَّعَامِ فَنَامَ قَبْلَ أَنْ یُفْطِرَ فَلَمَّا انْتَبَهَ قَالَ لِأَهْلِهِ قَدْ حُرِّمَ عَلَیَّ الْأَکْلُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَهًِْ فَلَمَّا أَصْبَحَ حَضَرَ حَفْرَ الْخَنْدَقِ فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ فَرَآهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَرَقَّ لَهُ وَ کَانَ قَوْمٌ مِنَ الشَّبَابِ یَنْکِحُونَ بِاللَّیْلِ سِرّاً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ فَأَحَلَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی النِّکَاحَ بِاللَّیْلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الْأَکْلَ بَعْدَ النَّوْمِ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ لِقَوْلِهِ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ قَالَ هُوَ بَیَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّیْلِ.
امام صادق (علیه السلام) آمیزش با همسر و خوردن غذا در شب ماه رمضان پس از خواب حرام بود؛ یعنی هرکس نماز عشاء را می‌خواند و می‌خوابید و [این در حالی بود که] افطار نکرده‌بود، پس از بیدارشدن از خواب افطار بر او حرام بود. آمیزش هم در شب و روز ماه رمضان حرام بود. مردی از اصحاب پیامبر (به نام خوّات‌بن‌جبیر، برادر عبداللَّه‌بن‌جبیر بود و عبداللَّه‌بن‌جبیر کسی بود که رسول‌خدا (در جنگ احد، او را سرپرست پنجاه تیرانداز در دهانه‌ی درّه قرار داده‌بود که یارانش از او جدا شدند و فقط دوازده مرد باقی ماندند که در ابتدای درّه کشته‌شدند. برادر او همین خوّات‌بن‌جبیر که پیرمردی ضعیف بود، در هنگام روزه‌داری، خانواده‌اش در آوردن خوراکی تأخیر کردند تا اینکه او قبل از افطار خوابید؛ وقتی بیدار شد، به خانواده‌اش گفت: «امشب غذاخوردن برایم حرام شده است». چون صبح شد، مشغول کندن خندق شد، امّا بیهوش گشت. رسول‌خدا (او را دید و بر او ترحّم نمود. [از طرفی] گروهی از جوانان، مخفیانه در شب ماه رمضان با همسر خود آمیزش می‌کردند؛ پس خداوند این آیه را نازل فرمود: أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ به این ترتیب خدای تبارک‌وتعالی آمیزش را در شب ماه رمضان حلال گردانید و خوردن بعد از خواب تا طلوع فجر را، به دلیل این آیه‌ی حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ، حلال کرد؛ که همان [تشخیص] روشنی روز از تاریکی شب است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ رَأَی صَرْمَهًَْ بْنَ مَالِکٍ فَقَالَ: مَا لِی أَرَاکَ طَلِیحاً؟ قَالَ: کُنْتُ صَائِماً بِالْأَمْسِ فَلَمَّا رَجَعْتُ إِلَی أَهْلِی بِالْمَسَاءِ قَالُوا نَمْ سَاعَهًًْ حَتَّی نُهَیِّئَ لَکَ طَعَاماً فَغَلَبَتْنِی عَیْنَایَ فَحَرُمَ عَلَیَّ الطَّعَامُ. فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی کُلُوا وَ اشْرَبُوا.
پیامبر ( رسول‌خدا (صرمهًْ‌بن‌مالک را دید و از او پرسید: «چه شده که من تو را چنین خسته و زار می‌بینم»؟ گفت: «دیروز روزه بودم و دیشب که به نزد خانواده‌ام بازگشتم، گفتند: «یک ساعت بخواب تا طعام را حاضر کنیم». پس خواب به چشمانم آمد و غذا بر من حرام گشت». پس خداوند متعال این سخنش را نازل کرد: کُلُوا وَ اشْرَبُوا.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سَمَاعَهًْ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْمٍ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ فَغَشِیَهُمْ سَحَابٌ أَسْوَدُ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَظَنُّوا أَنَّهُ لَیْلٌ فَأَفْطَرُوا ثُمَّ إِنَّ السَّحَابَ انْجَلَی فَإِذَا الشَّمْسُ فَقَالَ عَلَی الَّذِی أَفْطَرَ صِیَامُ ذَلِکَ الْیَوْمِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ فَمَنْ أَکَلَ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ اللَّیْلُ فَعَلَیْهِ قَضَاؤُهُ لِأَنَّهُ أَکَلَ مُتَعَمِّداً.
امام صادق (علیه السلام) از سماعه نقل شده است: حکم گروهی را پرسیدم که در ماه مبارک رمضان، نزدیک غروب خورشید، ابری سیاه سایه‌افکن می‌شود و آن جماعت گمان می‌کنند که شب فرا رسیده و افطار می‌نمایند؛ بعد از لحظاتی هوا صاف شده و خورشید نمایان می‌گردد. [پرسیدند:] «تکلیف آنان چیست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «تمام آن کسانی که افطار کرده‌اند، باید روزه‌ی آن روز را قضا کنند؛ چراکه خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ هرکس پیش از آمدن شب افطار کند، باید قضای آن روز را بگیرد زیرا عمداً و از روی قصد و توجّه غذا خورده است».
الصّادق (علیه السلام)- أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ قَالَ سُقُوطُ الشَّفَقِ.
امام صادق (علیه السلام) أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ تا پایین‌آمدن شفق [منظور است].
الصّادق (علیه السلام)- أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ یَعْنِی صِیَامَ رَمَضَانَ فَمَنْ رَأَی هِلَالَ شَوَّالٍ بِالنَّهَارِ فَلْیُتِمَّ صِیَامَهُ.
امام صادق (علیه السلام) منظور، روزه‌ی ماه رمضان است؛ [که باید روزه را تا شب ادامه داد امّا] هرکس هلال ماه شوّال را در روز ببیند [درحالی‌که به خیال ماه رمضان، روزه گرفته] باید روزه‌اش را تمام و [افطار] کند.
الباقر (علیه السلام)- عَن جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) قَالَ: سُئِلَ أَبِی (علیه السلام) عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الْفُرُوجِ فِی الْقُرْآنِ وَ عَمَّا حَرَّمَ رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی سُنَّتِهِ قَالَ الَّذِی حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِکَ أَرْبَعَهًٌْ وَ ثَلَاثُونَ وَجْهاً سَبْعَهًَْ عَشَرَ فِی الْقُرْآنِ وَ سَبْعَهًَْ عَشَرَ فِی السُّنَّهًِْ فَأَمَّا الَّتِی فِی الْقُرْآن ... النِّکَاحُ فِی الِاعْتِکَافِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِد.
امام باقر (علیه السلام) امام صادق (علیه السلام) فرمود: «از پدرم سؤال شد درباره‌ی عمل زناشویی که خدای عزّوجلّ در قرآن حرام فرموده و آنچه را که رسول‌خدا (آن را در سنّت خود حرام دانسته است». فرمود: «آنچه خدای عزّوجلّ حرام فرموده، سی‌وچهار صورت است که هفده صورت آن در قرآن و هفده صورتش در سنّت است و امّا آنچه در قرآن است ... در حال اعتکاف با همسر همبسترشدن [است] که خداوند می فرماید: وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِد.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الرَّجُلِ یَضَعُ یَدَهُ عَلَی جَسَدِ امْرَأَتِهِ وَ هُوَ صَائِمٌ؟ فَقَالَ: لَا بَأْسَ! وَ إِنْ أَمْذَی فَلَا یُفْطِرْ قَالَ وَ قَالَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ یَعْنِی الْغِشْیَانَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِالنَّهَارِ.
امام صادق (علیه السلام) أبوبصیر نقل کرده است: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی مرد روزه‌داری که به بدن همسرش دست می‌زند سؤال کردم. فرمود: «اشکالی ندارد؛ هرچند که در اثر معاشقه آبی هم از او خارج شود، روزه‌اش شکسته نمی‌شود». سپس فرمود: «آنجا که خداوند فرمود: وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ منظور انجام نزدیکی در روز ماه رمضان می‌باشد».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عُمَرَ‌بْنِ‌یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) مَا تَقُولُ فِی الِاعْتِکَافِ بِبَغْدَادَ فِی بَعْضِ مَسَاجِدِهَا؟ فَقَالَ: لَا اعْتِکَافَ إِلَّا فِی مَسْجِدِ جَمَاعَهًٍْ قَدْ صَلَّی فِیهِ إِمَامٌ عَدْلٌ بِصَلَاهًِْ جَمَاعَهًٍْ وَ لَا بَأْسَ أَنْ یُعْتَکَفَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَهًِْ وَ الْبَصْرَهًِْ وَ مَسْجِدِ الْمَدِینَهًِْ وَ مَسْجِدِ مَکَّهًَْ.
امام صادق (علیه السلام) از عمربن‌یزید نقل شده است: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «درباره‌ی اعتکاف در بعضی از مساجد بغداد چه می‌فرمایید»؟ فرمود: «اعتکاف جز در مسجدی که امام عادلی در آن نماز جماعت برگزار کرده‌باشد، صحیح نیست. اعتکاف در مسجد کوفه، مسجد بصره، مسجد مدینه و مسجد مکّه صحیح و بدون اشکال است».