آیه ۲۲۹ - سوره بقره

امام صادق (علیه السلام) [درباره‌ی] الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسانٍ فرمود: [این آیه] درباره‌ی طلاق سوّم می‌باشد که «طلاق سنّت» است. پدرم از إسماعیل‌بن‌مهران (مرار) از یونس از عبدالله‌بن‌مسکان از امام صادق (علیه السلام) برایم روایت کرد که از حضرت درباره‌ی «طلاق سنّت» سؤال کردم. فرمود: «آن است که مرد زن را در زمان پاکی، بدون آنکه جماعی انجام داده‌باشد، به شهادت دو شاهد عادل طلاق دهد؛ سپس او را ترک نماید تا زن مدّت سه پاکی از حیض را عدّه نگاه دارد و چون سه دوره‌ی پاکی گذشت، پس زن یک بار از مرد جدا شده و ازدواج‌کردن بر او حلال می‌شود. در صورتی‌که همسرش از او خواستگاری کند زن مختار است چنانچه مایل باشد با او ازدواج کند یا در صورت عدم تمایل با او ازدواج نکند. پس اگر همان مرد با مهر جدید با او ازدواج کرد (از سه بار طلاق) دو بار حقّ طلاق برای مرد باقی است و یکبار آن منقضی شد. و چنانچه او زن را پس از یک‌بار پاکی در حضور شهود طلاق دهد و سپس به او رجوع کرده و با او نزدیکی نماید، باید منتظر بماند تا زن، حیض شده و سپس پاک گردد؛ آنگاه در حضور دو شاهد او را بار دیگر طلاق دهد. سپس زن را تا پاکی از سوّمین حیض ترک کند. اگر سه پاکی زن، پیش از آنکه مرد به او رجوع کند گذشت، مرد، زن را دوبار طلاق داده است و زن می‌تواند با هرکس که می‌خواهد ازدواج کند. در این حالت همان مرد می‌تواند به عنوان یک خواستگار، از او خواستگاری کند و زن می‌تواند اگر بخواهد با او ازدواج کند و اگر نمی‌خواهد ازدواج نکند. امّا اگر بپذیرد و ازدواج کند، این ازدواج یک ازدواج جدید است با یک مهریّه‌ی جدید و برای آن مرد [از حقّ سه طلاق] یک حقّ طلاق باقی مانده و دو حقّ طلاق، منقضی شده است. و اگر بعد از این نیز خواست او را برای بار سوّم طلاق دهد، دیگر رجوع به آن برایش حرام است مگر آنکه آن زن، با مردی غیر از او ازدواج کند و از او نیز طلاق گرفته، [سه بار] حیض شده و پاک گردد و برای اینکه یک‌بار از این مرد طلاق گرفته شاهد بیاورد. به این ترتیب، ازدواج با مرد اوّل برای او حرام است مگر آنکه با همسری غیر از او ازدواج کرده و طلاق گرفته باشد.

امام صادق (علیه السلام) زنی که به همسرش تنها در صورت ازدواج با مرد دیگر حلال می‌شود، زنی است که طلاق داده‌شود؛ سپس به او رجوع شود؛ سپس دوباره طلاق داده‌شود و دوباره به او رجوع شود؛ سپس برای بار سوّم طلاق داده‌شود. [در این‌صورت] به شرط ازدواج با دیگری، بر همسرش حلال میشود. خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: الطَّلاقُ مَرَّتانِ ... .

امام صادق (علیه السلام) حلبی گوید: درباره‌ی مردی که همسرش را یک‌بار طلاق داد؛ سپس او را ترک کرد تا مدّت عدّه گذشت و زن با مرد دیگری ازدواج کرد؛ سپس آن مرد از دنیا رفت یا او را طلاق داد، پرسیدم: «آیا ممکن است مرد اول به او رجوع کند»؟ فرمود: آن زن برای آن مرد [صلاحیّت ازدواج دارد و] حقّ دو بار طلاق‌دادن دیگر نیز دارد [تا سه طلاقه شود].

امام صادق (علیه السلام) سماعه گوید: از حضرت پرسیدم: «کدام زن است که تا با مردی غیر از شوهر خود ازدواج [دائم] نکند بر شوهرش حلال نمی‌شود»؟ حضرت پاسخ داد: او زنی است که شوهرش او را طلاق میدهد و سپس رجوع می‌کند؛ سپس طلاق می‌دهد و سپس رجوع می‌کند و سپس برای بار سوّم، او را طلاق می‌دهد. در این صورت، این زن تا با مردی غیر از شوهرش ازدواج [دائم] نکند و شیرینی آمیزش با آن مرد را نچشد و آن مرد، نیز شیرینی همبستری با آن زن را نچشد، بر شوهرش حلال نمی‌شود. و این همان کلام خداست که فرمود: الطَّلاَقُ مَرَّتَانِ.

امام باقر (علیه السلام) هنگامی که مرد با زن ازدواج می‌کند، به پیمانی که خداوند گرفته، اذعان می‌کند: فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ.

امام رضا (علیه السلام) [فردی پرسید:] خداوند در کتابش می‌فرماید: «فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ معنای آن چیست»؟ حضرت پاسخ داد: منظور از إِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ این است که از آزار زن خود، دست بردارد و بی‌منّت و بدون آن که از او چیزی بخواهد، به او نفقه دهد و منظور از تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ این است که او را بنابر آنچه که در قرآن آمده، طلاق دهد.

امام صادق (علیه السلام) فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسانٍ یعنی با طلاق سوّم زن را رها کند.

امام باقر (علیه السلام) بر کسی که چیزی را به خدا می‌بخشد، سزاوار نیست که آن را بازپس گیرد و اگر کسی چیزی را برای خدا یا در راه خدا نبخشیده‌باشد، می‌تواند آن را چه هدیه باشد یا هبه و چه آن مال تحت تملّک درآمده‌باشد یا نباشد، بازپس گیرد. [امّا] مرد، حقّی در باز پس‌گرفتن آنچه که به زن خود هبه کرده ندارد و زن نیز حقّی در بازپس‌گرفتن چیزی که به شوهر خود هبه نموده، ندارد؛ چه آن مال، تحت تملّک درآمده‌باشد و چه نباشد. آیا خداوند نمی‌فرماید: وَلاَ یحِلُّ لَکُمْ أَن تَأْخُذُواْ مِمَّا آتَیتُمُوهنَّ شَیئًا؟ همچنین حضرت این آیه را قرائت فرمود: اگر آنها چیزی از آن را با رضایت خاطر به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف کنید. (نساء/۴)

امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی زنی که طلاق خلع داده شده، سؤال کردم که «طلاق او چگونه است»؟ امام (علیه السلام) فرمود: طلاق زن صحیح نیست مگر آنکه [آن زن] بگوید: «به خدا سوگند! به تو نیکی نمی‌کنم و خواسته‌ی تو را اجابت و اوامرت را اطاعت نمی‌کنم و یقیناً بستر تو را ترک می‌کنم و بدون اجازه‌ات بر تو داخل می‌شوم». پس اگر زن، آن سخنان را بیان کرد، طلاقش از نوع خلع بر مرد حلال و گرفتن مهریّه‌ای که به او داده و هر چیز دیگری [مثل مهریّه] که به زن داده، بر مرد جایز است. و این مضمون کلام خداست که فرمود: مانعی برای آنها نیست که زن، فدیه و عوضی بپردازد [و طلاق بگیرد]. اگر مرد این کار [و آن اموال را پس گرفت]، با این طلاق از آن زن جدا شده و زن [از تملّک مرد خارج شده و] خودش عهده‌دار خودش است و اگر بخواهد می‌تواند دوباره با آن مرد ازدواج کند و اگر نخواهد، می‌تواند نپذیرد، امّا اگر بپذیرد، آن مرد [پس از ازدواج]، حقّ دوباره‌ی طلاق‌دادن او را [از سه بار طلاق] دارد.

امام صادق (علیه السلام) طلاق خُلع، تنها به این است که زن به شوهر خود بگوید: «به هیچ سوگندی در حقّ تو وفا نمی‌کنم و بدون اذن تو [از خانه] بیرون می‌روم و در بستر تو با مردان دیگر جماع می‌کنم و پس از جنابت، غسل نمی‌کنم». یا اینکه زن به شوهر خود بگوید: «از دستورات تو پیروی نمی‌کنم تا مرا طلاق دهی. پس اگر زن، چنین چیزی را بگوید، بر مرد حلال است که تمام اموالی که [به عنوان هدیه] به آن زن بخشیده و نیز اموالی که زن می‌باید از مال خودش به او می‌داد را از آن زن بگیرد و اگر هر دو به طلاق راضی شوند، مرد می‌تواند او را در حالت پاکی و با حضور شهود، طلاق دهد و از آن مرد جدا شود و این طلاق، یک طلاق [از سه بار طلاق مجاز] حساب می‌شود و مرد می‌تواند [برای ازدواج مجدّد با آن زن] از او خواستگاری کند و اگر آن زن خواست به ازدواج آن مرد درمی‌آید و گرنه با او ازدواج نمی‌کند. پس اگر مرد با آن زن ازدواج کند، تنها می‌تواند آن زن را دو بار دیگر طلاق دهد. و سزاوار است برای مرد که برای زن خود، همان شرطی را بگذارد که مرد در «طلاق مبارات» می‌گذارد. یعنی بگوید: «اگر [بخواهی] اموالی را که به من داده‌ای، بازپس بگیری، من مالک فرج تو می‌شوم (یعنی به تو رجوع می‌کنم)». حضرت فرمود: «طلاق خلع» و «طلاق مبارات» و «طلاق تخییر» (یعنی زن مخیّر باشد بین این که طلاق گیرد یا با قصد طلاق بماند) تنها در حالت پاکی زن و بدون آنکه مرد با او آمیزش کرده‌باشد و با حضور دو شاهد عادل، امکان‌پذیر است. زن که به‌وسیله‌ی طلاق خلع از شوهرش جدا شده، اگر با مرد دیگری ازدواج کند و سپس آن مرد او را طلاق دهد، بر شوهر اوّل آن زن، حلال است که با او ازدواج کند. شوهر نمی‌تواند به زن خود که با طلاق خلع یا مبارات از او جدا شده، رجوع کند، جز در صورتی که ابتدا خودِ زن بخواهد اموالی را که بخشیده، بازپس گیرد و مرد، اموالی را که از زن گرفته را پس دهد [که با این کار، مرد می‌تواند رجوع کند].