آیه هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ أللهُ في ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ [210]
آیا [پیروان فرمان شیطان، پس از این همه نشانه‌ها] انتظار دارند که خداوند و فرشتگان، در سایه‌هایى از ابرها به‌سوى آنان بیایند [و دلایل تازه‌اى در اختیارشان بگذارند؟!] درحالى که آنچه لازم بوده انجام شده، و همه‌ي امور به‌سوى خدا باز مى‌گردد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَنَا الَّذِی قَالَ اللَّهُ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ.
امام علی (علیه السلام) من آن کسی هستم که خداوند با وجود من فرمود: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللهُ فی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ.
العسکری (علیه السلام)- لَمَّا بَهَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِآیَاتِهِ وَ قَدْ رَدَّ مَعَاذِیرَهُمْ بِمُعْجِزَاتِهِ أَبَی بَعْضُهُمُ الْإِیمَانَ وَ اقْتَرَحَ عَلَیْهِ الِاقْتِرَاحَاتِ الْبَاطِلَهًَْ وَ هِیَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا وَ سَائِرُ مَا ذُکِرَ فِی الْآیَهًِْ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! هَلْ یَنْظُرُونَ أَیْ هَلْ یَنْظُرُ هَؤُلَاءِ الْمُکَذِّبُونَ بَعْدَ إِیضَاحِنَا لَهُمُ الْآیَاتِ وَ قَطْعِنَا مَعَاذِیرَهُمْ بِالْمُعْجِزَاتِ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ یَأْتِیَهُمُ الْمَلَائِکَهًُْ کَمَا کَانُوا اقْتَرَحُوا عَلَیْکَ اقْتِرَاحَهُمُ الْمُحَالَ فِی الدُّنْیَا فِی إِتْیَانِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ وَ إِتْیَانِ الْمَلَائِکَهًِْ الَّذِینَ لَا یَأْتُونَ إِلَّا مَعَ زَوَالِ هَذَا التَّعَبُّدِ وَ حِینَ وُقُوعِ هَلَاکِ الظَّالِمِینَ بِظُلْمِهِمْ.
امام عسکری (علیه السلام) وقتی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) با آیات و نشانه‌های الهی بر کفّار و مشرکین غلبه یافت و با معجزات خود، عذر و بهانه‌ی آن‌ها را رد کرد. بعضی از آن‌ها از ایمان‌آوردن امتناع ورزیده و پیشنهادهای باطلی دادند که در این آیه می‌فرماید: و گفتند: «ما هرگز به تو ایمان نمی‌آوریم تا اینکه چشمه‌جوشانی از این سرزمین [خشک و سوزان] برای ما خارج سازی؛ یا باغی از نخل و انگور از آن تو باشد و نهرها در لابه‌لای آن جاری کنی؛ یا قطعات [سنگ‌های] آسمان را آن چنان که می‌پنداری بر سر ما فرود آری یا خداوند و فرشتگان را در برابر ما بیاوری». (اسراء/۹۳۹۰) و بقیّه‌ی چیزهایی که در آیه ذکر شده است. خداوند می‌فرماید: «ای محمّد! (صلی الله علیه و آله) آیا این دروغ‌گویان انتظار دارند بعد از این همه دلائلی که آوردیم و بهانه‌های آن‌ها را که با معجزات از بین بردیم، خداوند با گروهی از ملائکه در سایه‌هایی از ابر [پایین] بیاید؟! چنانچه از تو می‌خواستند که خداوند و ملائکه در این جهان، برای آن‌ها آشکار شوند، که درخواستی محال است و جواز چنین کاری در این دنیا نیست و می‌گفتند باید ملائکه پیش ایشان بیایند که ملائکه نیز نخواهند آمد؛ مگر زمانی‌که دیگر [هنگام] پرستش نباشد و ستمکاران به‌واسطه‌ی ظلم خود نابود شوند (یعنی دنیا تمام شده باشد)».
السّجّاد (علیه السلام)- طَلَبَ هَؤُلَاءِ الْکُفَّارُ الْآیَاتِ وَ لَمْ یَقْنَعُوا بِمَا أَتَاهُمْ بِهِ مِنْهَا بِمَا فِیهِ الْکِفَایَهًُْ وَ الْبَلَاغُ حَتَّی قِیلَ لَهُمْ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللهُ أَیْ إِذَا لَمْ یَقْنَعُوا بِالْحُجَّهًِْ الْوَاضِحَهًِْ الدَّافِعَهًِْ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ وَ ذَلِکَ مُحَالٌ لِأَنَّ الْإِتْیَانَ عَلَی اللَّهِ لَا یَجُوزُ و وَ کَذَلِکَ النَّوَاصِبُ اقْتَرَحُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی نَصْبِ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ (علیه السلام) إِمَاماً وَ اقْتَرَحُوا حَتَّی اقْتَرَحُوا الْمُحَال.
امام سجاد (علیه السلام) این کافران آیات و بیّنه خواستند و به آیات کافی و بلیغی که [خدا] به ایشان داد، قانع نشدند؛ تا آنکه به ایشان گفته‌شد: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللهُ یعنی آیا حال که شما با وجود این حجّت‌های روشن، و دافع، قانع نمی‌شوید، منتظرید که خود خداوند نزد شما بیاید؟! و حال آنکه آن محال است زیرا اطلاق رفت وآمد درباره‌ی خداوند جایز نیست. و مخالفان ولایت نیز، درباره‌ی امامت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیشنهاداتی دادند و [چنان اشکال‌تراشی کردند] تا منجر به طرح پیشنهادات محال شد.
الرّضا (علیه السلام)- معناه هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمْ بِالْمَلَائِکَهًِْ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ.
امام رضا (علیه السلام) معنایش این است که آیا منتظرند تا خداوند ملائکه را زیر سایه بانی از ابرها بیاورد؟!
الرّضا (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ إِذَا بَدَا لَهُ أَنْ یُبِینَ خَلْقَهُ وَ یَجْمَعَهُمْ لِمَا لَا بُدَّ مِنْهُ أَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی فَاجْتَمَعَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَهًِْ الْعَیْنِ ثُمَّ أَذِنَ السَّمَاءَ الدُّنْیَا فَنَزَلَ وَ کَانَ مِنْ وَرَاءِ النَّاسِ وَ أَذِنَ السَّمَاءَ الثَّانِیَهًَْ فَنَزَلَ وَ هِیَ ضِعْفُ الَّتِی تَلِیهَا فَإِذَا رَآهَا أَهْلُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا قَالُوا جَاءَ رَبُّنَا فَیُقَالُ لَا وَ هُوَ آتٍ حَتَّی یَنْزِلَ کُلُّ سَمَاءٍ یَکُونُ کُلُّ وَاحِدَهًٍْ مِنْ وَرَاءِ الْأُخْرَی وَ هِیَ ضِعْفُ الَّتِی تَلِیهَا ثُمَّ یَنْزِلَ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ثُمَّ یَأْمُرَ اللَّهُ مُنَادِیاً یُنَادِی یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ.
امام رضا (علیه السلام) هنگامی‌که خداوند بر آن شد تا بندگانش را برآن چیزی جمع نماید که چاره‌ای جز اعلام و آشکارکردن آن نبود، منادی را فرمان داد. منادی نیز ندا کرد و انس و جن به سرعت و در یک چشم برهم زدن جمع شدند. سپس [خدا] به آسمان دنیا اذن داد و آن پایین آمد و به آسمان دوّم هم اجازه داد و آن نیز پایین آمد؛ درحالی‌که این آسمان، دو برابر آسمان قبلی بود. پس چون اهل آسمان دنیا، آن را مشاهده کردند، گفتند: «پروردگارمان آمد»! امّا گفته‌شد: «نه و پس از آنکه تمام آسمان‌ها نازل شدند او می‌آید». و هرکدام پشت دیگری با دو برابر وسعت آسمان قبلی‌اش، قرار گرفت. سپس خداوند به همراه ملائکه در میان ابرهای سایه‌دار فرود آمد و کار یکسره شد و همه‌ی امور به‌سوی خدا باز می‌گردد. سپس خداوند منادی را امر کرد که ندا بدهد: ای گروه جنّ و انس! اگر می‌توانید از مرزهای آسمان‌ها و زمین بگذرید، پس بگذرید، ولی هرگز نمی‌توانید، مگر با نیرویی (فوق العاده)»! (الرحمن/۳۳)
الصّادق (علیه السلام)- فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ظَهَرَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی جَمِیعِ أَشْیَاعِه ... فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَصْحَابِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَدْ رَجَعُوا إِلَی خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَی مِائَهًَْ قَدَمٍ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ وَقَعَتْ بَعْضُ أَرْجُلِهِمْ فِی الْفُرَاتِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَهْبِطُ الْجَبَّارُ عَزَّوَجَلَّ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَمَامَهُ بِیَدِهِ حَرْبَهًٌْ مِنْ نُورٍ فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ إِبْلِیسُ رَجَعَ الْقَهْقَرَی نَاکِصاً عَلَی عَقِبَیْهِ فَیَقُولُونَ لَهُ أَصْحَابُهُ: أَیْنَ تُرِیدُ وَ قَدْ ظَفِرْتَ؟ فَیَقُولُ: إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ. فَیَلْحَقُهُ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَیَطْعُنُهُ طَعْنَهًًْ بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَیَکُونُ هَلَاکُهُ وَ هَلَاکُ جَمِیعِ أَشْیَاعِه فَعِنْدَ ذَلِکَ یَعْبُدُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا یُشْرِک بِهِ شَیْئاً.
امام صادق (علیه السلام) هرگاه یوم‌الوقت المعلوم (روزی که زمان آن مشخّص است) فرا برسد، ابلیس به همراه تمامی کسانی که با او بودند، ظاهر می‌شود ... [در نزدیکی کوفه، جنگی بین شیطان و سپاهش با سپاه امیرالمؤمنین (علیه السلام) که رجعت کرده‌اند آغاز می‌شود، امام (علیه السلام) افزود] گویی اصحاب امیرالمؤمنین (علیه السلام) را [پیش روی خود] می‌بینم که صد گام به پشت سر، برگشته‌اند. و گویی آنان را [پیش روی خود] می‌بینم که برخی از آنان، پاهایشان در فرات افتاده است. در آن هنگام، خداوند جبّار، در سایه‌هایی از ابرها و فرشتگان بر زمین فرود می‌آید و کار به انجام می‌رسد و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در پیشگاه او ظاهر می‌شود؛ درحالی‌که در دست خود سر نیزه‌ای از نور دارد. چون نگاه ابلیس، به آنان می‌افتد، عقب نشسته و به پشت سر برمی‌گردد. یاران او به او می‌گویند: «تو پیروز شده‌ای؛ پس به کجا می‌روی»؟ شیطان به آنان پاسخ می‌دهد: «من چیزهایی می‌بینم که شما [قادر به] مشاهده‌ی آن‌ها نیستید. من، از خداوند، پروردگار جهانیان، بیم دارم». [در این هنگام] پیامبر (صلی الله علیه و آله) به تعقیب ابلیس رفته و زخمی را در میان دو کتف او ایجاد می‌کند و بدین وسیله او و تمام اصحابش، نابود می‌شوند. [پس از آن] همه‌ی مردم رو به عبادت خداوند عزّوجلّ می‌آورند و هیچ‌کس، برای او شریکی قائل نمی‌شود.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ أَمِیرُ‌المُؤمِنِینَ (علیه السلام) فِی اِحتِجَاجِهِ عَلَی الزَّندِیقِ المُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی القُرآنِ ... أَمَّا قَوْلُهُ وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا وَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ قَوْلُهُ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قَوْلُهُ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ فَإِنَّ ذَلِکَ حَقٌّ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَیْسَ لَهُ جَیْئَهًٌْ کَجَیْئَهًِْ الْخَلْقِ وَ قَدْ أَعْلَمْتُکَ أَنَّ رُبَّ شَیْءٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ تَأْوِیلُهُ عَلَی غَیْرِ تَنْزِیلِهِ وَ لَا یُشْبِهُ کَلَامَ الْبَشَرِ وَ سَأُنَبِّئُکَ بِطَرَفٍ مِنْهُ فَتَکْتَفِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ فَذَهَابُهُ إِلَی رَبِّهِ تَوَجُّهُهُ إِلَیْهِ عِبَادَهًًْ وَ اجْتِهَاداً وَ قُرْبَهًًْ إِلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَ لَا تَرَی أَنَّ تَأْوِیلَهُ غَیْرُ تَنْزِیلِهِ.
امام علی (علیه السلام) امام علی (علیه السلام)، در محاجّه با زندیقی که ادّعا می‌کرد تناقض در قرآن وجود دارد، فرمود: ... امّا کلام خداوند: وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا و این کلامش که فرمود: وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ و سخن او: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ و کلامش که فرمود: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ؛ این مطلب همان‌طور که خداوند عزّوجلّ فرموده، حق است. البته آمدن خدا مانند آمدن مخلوقات نیست و به تو می‌گویم که چه بسا در کتاب خداوند، آیاتی باشد که تأویلش چیزی غیر از تنزیلش باشد و شباهتی به سخن انسان نداشته باشد و من برخی از آن آیات را، برای تو بیان می‌کنم و ان‌شاءالله برایت کافی باشد. از باب نمونه سخن ابراهیم (علیه السلام) است که فرمود: إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ پس رفتن به نزد پروردگارش، همان توجّه او به پروردگارش به‌وسیله‌ی عبادت و کوشش و تقرّب به خداوند عزّوجلّ است. پس می‌بینی که تأویل آن غیر از تنزیلش است.
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- إِنْتِظَارُ الْکُفَّارِ أَنَّهُمْ یَأْتِیهِمْ فِی الظُّلَلِ یُوجِبُ کَوْنَهُ جِسْماً وَ جَوْهَراً یَزُولُ وَ یَغِیبُ وَ یَجِیءُ وَ یَذْهَبُ وَ یَبْعُدُ وَ یَقْرُبُ وَ یَظْهَرُ وَ یَخْفَی قَالَ ابْنُ عباس (رحمة الله علیه): إتْیَانُهُ إِلَیْهِمْ بِوَعْدِهِ وَ وَعِیدِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَکْشِفُ عَنْهُمْ مَا کَانَ مَسْتُوراً عَنْهُمْ وَ اللَّهِ فِی کُلِّ حَالٍ فَهُمْ یَرَوْنَ أَهْوَالَ الْغَمَامِ وَ غَیْرَهِ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ.
ابن‌عباس (رحمة الله علیه) پروردگار با وعده و وعیدش به‌سوی ایشان می‌آید (منظور از آمدن خداوند همان وعده و وعیدهاست) و خداوند متعال چیزهای پنهانیشان را آشکار می‌کند ولی خداوند در همه‌ی زمان‌ها وجود دارد. [خداوند در آخرت، پرده از حقایق برداشته می‌شود و] آنان ابرهای ترسناک و چیزهای دیگر از جمله ملائکه را می‌بینند.
العسکری (علیه السلام)- وَ هَذَا وَقْتُ التَّعَبُّدِ لَا وَقْتُ مَجِیءِ الْأَمْلَاکِ بِالْهَلَاکِ فَهُمْ فِی اقْتِرَاحِهِمْ لِمَجِیءِ الْأَمْلَاکِ جَاهِلُونَ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ أَیْ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا مَجِیءَ الْمَلَائِکَهًِْ فَإِذَا جَاءُوا وَ کَانَ ذَلِکَ قُضِیَ الْأَمْرُ بِهَلَاکِهِمْ.
امام عسکری (علیه السلام) فعلاً هنگام تکلیف و تعبّد است نه وقتی که ملائکه برای هلاک‌کردن بیایند. [آن‌ها] این درخواست را از روی نادانی می‌کنند: وَ قُضِیَ‌الْأَمْرُ آن‌ها منتظر آمدن ملائکه هستند [حال آنکه] وقتی ملائکه بیایند در آن موقع محکوم به فنا و هلاک هستند.
العسکری (علیه السلام)- وَ إِلَی اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ فَهُوَ یَتَوَلَّی الْحُکْمَ فِیمَا یَحْکُمُ بِالْعِقَابِ عَلَی مَنْ عَصَاهُ وَ یُوجِبُ کَرِیمَ الْمَآبِ لِمَنْ أَرْضَاهُ.
امام عسکری (علیه السلام) بازگشت به‌سوی خداست. او عقاب و عذاب را بر تبهکاران و جایگاه عالی را برای مردم متّقی و پرهیزگار، حکم خواهدکرد.