آیه إِنَّ أللهَ لا يَسْتَحْيي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ [26]
خداوند از اينكه به [موجودات ظاهراً كوچكى مانند] پشه و حتّى كمتر از آن، مثال بزند باكى ندارد. در اين ميان كسانى كه ايمان آورده‌اند، مى‌دانند كه آن [مثال، گوياى] حقيقتى است از طرف پروردگارشان؛ و امّا كسانى كه كافر شده‌اند [بهانه‌جويى كرده] مى‌گويند: «منظور خداوند از اين مثال چه بوده است»؟! [آرى] خدا جمع زيادى را با آن گمراه و گروه بسيارى را هدايت مى‌كند؛ ولى تنها فاسقان را با آن گمراه مى سازد!
الباقر (علیه السلام)- ... فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ: یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ وَ ذَکَرَ الذُّبَابَ فِی قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً الْآیَهًَْ وَ لَمَّا قَالَ: مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ الْآیَهًَْ وَ ضَرَبَ مَثَلًا فِی هَذِهِ السُّورَهًِْ بِالَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً وَ بِالصَّیِّبِ مِنَ السَّمَاءِ قَالَتِ الْکُفَّارُ وَ النَّوَاصِبُ: وَ مَا هَذَا مِنَ الْأَمْثَالِ فَیُضْرَبَ یُرِیدُونَ بِهِ الطَّعْنَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ اللَّهُ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی ... .
امام باقر (علیه السلام) هنگامی‌که خداوند فرمود: ای مردم [در قرآن برای شما] مثلی زده شده و از مگس در این آیه یادکرد: إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً و فرمود مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ و هنگامی‌که در این سوره به کسی که آتش افروخته و به بارانی که از آسمان فرود می‌آید مثال زد، کفّار و ناصبیان گفتند: «این چه مثل‌هایی است»؟ و منظورشان از این سخن طعنه‌زدن بر پیامبراکرم (بود. سپس خداوند این آیه را نازل کرد: إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی ... .
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- ... وَ قَدِ احْتَجَّ قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ قَالَ طَائِفَهًٌْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلِهِ إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی ... .
امام علی (علیه السلام) گروهی از منافقین پس از نزول آیه‌ای، درباره‌ی خداوند به احتجاج پرداختند: إِنَّ اللهَ لایَسْتَحْیی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها این آیه هنگامی نازل شده که خداوند متعال بر پیامبرش آیه: و برای هر گروهی هدایت‌کننده‌ای است [و این‌ها همه بهانه است، نه برای جستجوی حقیقت]. (رعد/۷) را نازل کرد. پس از آن گروهی از منافقین گفتند: «[اگر چنین است و خدا با پیامبرش مردم را هدایت می‌کند] پس خداوند از این مثال‌ها که گروه زیادی را گمراه می‌کند چه چیزی را اراده کرده است»؟ سپس خداوند متعال با این سخن پاسخشان را داد: إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی ... .
الباقر (علیه السلام)- ... لَا یَتْرُکُ حَیَاءً.
امام باقر (علیه السلام) از روی شرم از انجام حقّی صرف نظر نمی‌کند.
الباقر (علیه السلام)- مَثَلًا لِلْحَقِّ یُوضِحُهُ بِهِ عِنْدَ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ.
امام باقر (علیه السلام) [منظور از «مثال» در این آیه] مَثَل درست و به‌جایی است که خداوند به وسیله‌ی آن مطلب را برای بندگان مؤمنش شرح و توضیح می‌دهد.
الباقر (علیه السلام)- ... ما بَعُوضَةً مَا هُوَ بَعُوضَهًُْ الْمَثَلِ.
امام باقر (علیه السلام) منظور از مَثَل‌زدن به پشه، مَثَل‌زدن به چیزی کوچک و کم‌ارزش مانند پشه است.
الصّادق (علیه السلام)- ... إِنَّمَا ضَرَبَ اللَّهُ الْمَثَلَ بِالْبَعُوضَهًِْ لِأَنَ الْبَعُوضَهًَْ عَلَی صِغَرِ حَجْمِهَا خَلَقَ اللَّهُ فِیهَا جَمِیعَ مَا خَلَقَ فِی الْفِیلِ مَعَ کِبَرِهِ وَ زِیَادَهًِْ عُضْوَیْنِ آخَرَیْنِ فَأَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یُنَبِّهَ بِذَلِکَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی لَطِیفِ خَلْقِهِ وَ عَجِیبِ صَنْعَتِه.
امام صادق (علیه السلام) خداوند از آن جهت به پشه مثال زده است که آنچه در فیل با وجود جثّه‌ی بزرگ آن خلق کرده است را در وجود پشه نیز علی‌رغم کوچکی و جثّه‌ی ضعیف آن قرار داده است. گذشته از آن که در پشه دو عضو دیگر نیز خلق کرده که در فیل وجود ندارد؛ تا مؤمنین را متوجّه آفرینش دقیق و مصنوعات عجیب خود بنماید.
الباقر (علیه السلام)- ... فَقِیلَ لِلْبَاقِرِ (علیه السلام) فَإِنَّ بَعْضَ مَنْ یَنْتَحِلُ مُوَالَاتِکُمْ یَزْعُمُ أَنَّ الْبَعُوضَهًَْ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ أَنَّ مَا فَوْقَهَا وَ هُوَ الذُّبَابُ محمد رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ الباقر (علیه السلام): سَمِعَ هَؤُلَاءِ شَیْئاً لَمْ یَضَعُوهُ عَلَی وَجْهِهِ إِنَّمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَاعِداً ذَاتَ یَوْمٍ وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِذْ سَمِعَ قَائِلًا یَقُولُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ شَاءَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ سَمِعَ آخَرَ یَقُولُ: مَا شَاءَ اللَّهُ وَ شَاءَ عَلِیٌّ (علیه السلام). فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): لَا تَقْرِنُوا مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ لَا عَلِیّاً (علیه السلام) بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَکِنْ قُولُوا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَا شَاءَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ مَا شَاءَ عَلِیٌّ (علیه السلام) ثُمَّ مَا شَاءَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَا شَاءَ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِنَّ مَشِیَّهًَْ اللَّهِ هِیَ الْقَاهِرَهًُْ الَّتِی لَا تُسَاوَی وَ لَا تُکَافَی وَ لَا تُدَانَی وَ مَا محمد (صلی الله علیه و آله) رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی دِینِ اللَّهِ وَ فِی قُدْرَتِهِ إِلَّا کَذُبَابَهًٍْ تَطِیرُ فِی هَذِهِ الْمَمَالِکِ الْوَاسِعَهًِْ وَ مَا عَلِیٌّ (علیه السلام) فِی دِینِ اللَّهِ وَ فِی قُدْرَتِهِ إِلَّا کَبَعُوضَهًٍْ فِی جُمْلَهًِْ هَذِهِ الْمَمَالِکِ مَعَ أَنَّ فَضْلَ اللَّهِ تَعَالَی عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) الْفَضْلُ الَّذِی لَا یَفِی بِهِ فَضْلُهُ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ إِلَی آخِرِهِ هَذَا مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی ذِکْرِ الذُّبَابِ وَ الْبَعُوضَهًِْ فِی هَذَا الْمَکَانِ فَلَا یَدْخُلُ فِی قَوْلِهِ إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً.
امام باقر (علیه السلام) به امام باقر (علیه السلام) عرض شد: «بعضی از کسانی که ادّعای دوستی شما را دارند، گمان می‌کنند که منظور از پشه علی (علیه السلام) و منظور از فراتر از آن که «مگس» است، پیامبراکرم (می‌باشد». حضرت باقر (علیه السلام) در جواب او فرمود: «این‌ها حرفی را شنیده‌اند ولی آن‌طور که باید در جای خود قرار نداده‌اند. روزی پیامبراکرم (با علی (علیه السلام) بود؛ در این هنگام صدای کسی را شنید که گفت: «ما شاء اللَّه و ما شاء محمّد (» یعنی «آنچه خدا و محمّد (بخواهد». و دیگری می‌گفت: «ماشاءاللَّه و ما شاء علی (علیه السلام)» یعنی «آنچه خدا و علی (علیه السلام) بخواهد». حضرت رسول (فرمود: محمّد (و علی (علیه السلام) را با خدا قرین و هم‌طراز قرار ندهید ولی بگویید آنچه خدا بخواهد؛ محمّد (و علی (علیه السلام) نیز همان را می‌خواهند. مشیّت و خواست خدا از همه بالاتر است و کسی قدرت برابری و مقابله و نزدیک‌شدن به آن را ندارد. محمّد (پیامبر خدا در مقابل دین خدا و قدرتش، مانند مگسی است که در این دنیای وسیع پرواز می‌کند و علی (علیه السلام) نیز در مقابل دین و قدرت خدا چون پشه‌ای در مقابل این دنیای وسیع است. [البته این مطلب را باید در نظر گرفت که] لطف و فضل خدا بر محمّد (و علی (علیه السلام) از فضل و عنایتی که بر تمام مردم از ابتدای پیدایش جهان تاکنون داشته، بیشتر است. این است فرمایش پیامبراکرم (در مورد مگس و پشه که البتّه به تفسیر آیه‌ی: إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً مربوط نمی‌شود.
الباقر (علیه السلام)- ... فَما فَوْقَها فَوْقَ الْبَعُوضَهًِْ وَ هُوَ الذُّبَابُ یَضْرِبُ بِهِ الْمَثَلَ.
امام باقر (علیه السلام) بالاتر از آن یعنی بالاتر از پشه، مگس است که خداوند به آن مَثَل زد.
الباقر (علیه السلام)- ... فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ بِوَلَایَهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ وَ سَلَّمَ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لِلْأَئِمَّهًِْ أَحْکَامَهُمْ وَ أَخْبَارَهُمْ وَ أَحْوَالَهُمْ وَ لَمْ یُقَابِلْهُمْ فِی أُمُورِهِمْ وَ لَمْ یَتَعَاطَ الدُّخُولَ فِی أَسْرَارِهِمْ وَ لَمْ یُفْشِ شَیْئاً مِمَّا یَقِفُ عَلَیْهِ مِنْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِمْ.
امام باقر (علیه السلام) ایمان‌آورندگان کسانی هستند که به محمّد (و علی (علیه السلام) و آل پاکش ایمان‌داشته و تسلیم پیامبر (و ائمّه و احکام و اخبار و احوال آن‌ها هستند؛ به معارضه با آن‌ها برنمی‌خیزند؛ سعی در موشکافی اسرارشان ندارند و اگر بر اسرار آن‌ها اطّلاع یافتند، آن را مگر با اجازه‌ی آنان افشا نمی‌کنند.
الباقر (علیه السلام)- ... یَعْلَمُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ أَنَّهُ الْمَثَلُ الْمَضْرُوبُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ أَرَادَ بِهِ الْحَقَّ وَ إِبَانَتَهُ وَ الْکَشْفَ عَنْهُ وَ إِیضَاحَهُ.
امام باقر (علیه السلام) مؤمنینی که وصف آن‌ها در این آیه بیان شد، می‌دانند که این‌ها مثال‌های درست و به‌جایی است که خدا برای توضیح و تفهیم حقیقت از آن‌ها استفاده می‌کند.
الصّادق (علیه السلام)- ... فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ یَعنِی أَمِیرُالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) کَمَا أَخَذَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) المِیثَاقَ عَلَیهِم لَهُ.
امام صادق (علیه السلام) مؤمنین می‌دانند که آن، حقّی از جانب خداست و منظور از آن، [ولایت] امیرالمؤمنین است که پیامبر بر [اطاعت و پذیرش ولایت] آن، از مؤمنین عهد و پیمان گرفت.
الباقر (علیه السلام)- ... وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِمُعَارَضَتِهِمْ لَهُ فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِلِمَ وَ کَیْفَ وَ تَرْکِهِمُ الِانْقِیَادَ لَهُ فِی سَائِرِ مَا أَمَرَ بِهِ فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلًا.
امام باقر (علیه السلام) کسانی که نسبت به محمّد (کافر شدند، [عنادشان] به‌واسطه‌ی معارضه و دشمنی با او در مورد علی (علیه السلام) بود که با چرا و چگونه [و امّا و اگرهای بی‌جا] و عدم قبول فرمان او در دیگر امور می‌گفتند: «هدف خدا از این مثال‌ها چیست»؟!
الباقر (علیه السلام)- ... یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ اللهَ یُضِلُّ بِهَذَا الْمَثَلِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً أَیْ فَلَا مَعْنَی لِلْمَثَلِ لِأَنَّهُ وَ إِنْ نَفَعَ بِهِ مَنْ یَهْدِیهِ فَهُوَ یُضِرُّ بِهِ مَنْ یُضِلُّهُ.
امام باقر (علیه السلام) کافران می‌گویند خدا به‌وسیله‌ی این مثلها گروهی را به کفر می‌کشاند و گروهی را هدایت می‌کند. منظور آن کافران این است که چنین مثل‌هایی فایده‌ای ندارد؛ چرا که اگر گروهی در اثر این مثلها هدایت می‌یابند، گروه دیگری نیز گمراه می‌شوند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- ... یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ فَهَذَا مَعْنَی الضَّلَالِ الْمَنْسُوبِ إِلَیْهِ تَعَالَی لِأَنَّهُ أَقَامَ لَهُمُ الْإِمَامَ الْهَادِیَ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ فَخَالَفُوهُ وَ صَرَفُوا عَنْهُ بَعْدَ أَنْ أَقَرُّوا بِفَرْضِ طَاعَتِهِ وَ لَمَّا بَیَّنَ لَهُمْ مَا یَأْخُذُونَ وَ مَا یَذَرُونَ فَخَالَفُوهُ ضَلُّوا هَذَا مَعَ عِلْمِهِمْ بِمَا قَالَهُ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) ... وَ لَمَّا خَالَفُوا اللَّهَ تَعَالَی ضَلُّوا فَأَضَلُّوا.
امام علی (علیه السلام) این معنی ضلالت است که به خداوند نسبت داده‌می‌شود زیرا خداوند، امام هدایت‌کننده‌ای را [برای تبیین] آنچه که پیامبر منذر آورد، برایشان برانگیخت امّا آن‌ها مخالفت ورزیده و بعد از اینکه به وجوب اطاعت از او اقرار نمودند، باز هم از او روی برگرداندند و زمانی که برای ایشان چیزهایی را که دریافت می‌کردند و چیزهایی را که رها می نمودند، بیان کرد، با او مخالفت کردند و اینگونه آنان با وجود علم و آگاهی نسبت به سخنان پیامبر (گمراه شدند ... و چون به مخالفت با خدای متعال پرداختند، گمراه گشتند؛ پس خداوند آن‌ها را به ضلالت کشاند.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ هَذَا الْقَوْلَ مِنَ اللَّهِ رَدٌّ عَلَی مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُضِلُّ الْعِبَادَ ثُمَّ یُعَذِّبُهُمْ عَلَی ضَلَالَتِهِمْ.
امام صادق (علیه السلام) این کلام خداوند عزّوجلّ، در پاسخ و مردودشمردن کسی است که می‌پندارد خداوند تبارک و تعالی بندگان خود را گمراه می‌سازد و سپس به‌خاطر همین گمراهی عذابشان می‌کند.
الباقر (علیه السلام)- فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ... یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً قَالَ فَهُوَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) یُضِلُّ بِهِ مَنْ عَادَاهُ وَ یَهْدِی بِهِ مَنْ وَالَاهُ وَ ما یُضِلُّ بِهِ‌یَعْنِی عَلِیّاً (علیه السلام) إِلَّا الْفاسِقِینَ.
امام باقر (علیه السلام) [منظور از آن چیزی که عدّه‌ای را به خاطر سرکشی خود گمراه و عدّه‌ای را هدایت می‌کند] علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است که هرکه با او دشمنی کند گمراه گردیده و هرکه با او دوستی نموده و ولایتش را بپذیرد، هدایت می‌شود. و مراد از آن چیزی که به خاطر او گمراه می‌شوند، علی (علیه السلام) است که کسی جز فاسقین از این طریق گمراه نمی‌شود.
الصّادقین (علیها السلام)- ... فَرَدَّ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمْ قِیلَهُمْ فَقَالَ وَ ما یُضِلُّ بِهِ أَیْ وَ مَا یُضِلُّ اللَّهُ بِالْمَثَلِ إِلَّا الْفاسِقِینَ.
امام باقر (علیه السلام)و امام صادق (علیه السلام) [برخی از کافرین درباره‌ی این آیه می‌گفتند «خدا عدّه‌ی زیادی از مردم را به‌وسیله‌ی این مثلها گمراه می‌کند]» امّا خداوند در ردّ گفتار آن‌ها فرمود وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقینَ یعنی خداوند به‌وسیله‌ی این مثال‌ها فقط تبهکاران و فاسقین را [که خود راه گمراهی را انتخاب کرده‌اند] گمراه می‌کند.
الباقر (علیه السلام)- ... الْجَانِینَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ بِتَرْکِ تَأَمُّلِهِ وَ بِوَضْعِهِ عَلَی خِلَافِ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِوَضْعِهِ عَلَیْهِ.
امام باقر (علیه السلام) منظور از فاسِقینَ در اینجا کسانی هستند که با ترک اندیشه در دستورات خدا به خودشان ستم می‌کنند و بر خلاف امر خدا عمل می نمایند.
الباقر (علیه السلام)- ... الْفاسِقِینَ یَعْنِی مَنْ خَرَجَ مِنْ وَلَایَتِهِ (علی (علیه السلام)) فَهُوَ فَاسِق.
امام باقر (علیه السلام) فاسق کسی است که از ولایت علی (علیه السلام) سرباززند.