آیه وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلاَّ أَمانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ [78]
و پاره‌اى از آنان عوامانى هستند كه كتاب خدا را جز [يك مشت خيالات و] آرزوها نمى‌دانند و تنها به پندارهايشان دل بسته‌اند.
العسکری (علیه السلام)- وَ فِی قَوْلِهِ وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ الْآیَهًَْ فِی مَقَامِ بَیَانِ الْفَرْقِ بَیْنَ عَوَامِّنَا وَ عَوَامِّ الْیَهُودِ.
امام عسکری (علیه السلام) [این آیه] می‌خواهد تفاوت مردم عوام ما (امّت حضرت محمّد () را با عوام یهودیان بیان کند.
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ مِنْهُمْ أَیْ مِنَ الْیَهُودِ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) مِنْهُم یعنی بعضی از یهود.
العسکری (علیه السلام)- لَا یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ وَ لَا یَکْتُبُونَ کَالْأُمِّیِّ مَنْسُوبٌ إِلَی أُمِّهِ أَیْ هُوَ کَمَا خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ لَا یَقْرَأُ وَ لَا یَکْتُبُ.
امام عسکری (علیه السلام) منظور از أُمِّیُّونَ، کسانی هستند که نه کتابی می‌خوانند و نه می‌نویسند و این کلمه مثل کلمه‌ی امّی یعنی کسی‌که منسوب به مادر است می‌باشد؛ یعنی [کسی که] خواندن و نوشتن را نمی‌داند.
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ أَنَّهُمْ یَکْتُبُوهُ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ سَمَّاهُمْ أُمِّیِّینَ لِجُحُودِهِمْ لِکُتُبِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ.
ابن‌عباس (رحمة الله علیه) خداوند [در آیات دیگر] خبرداده که ایشان کتاب را با دست‌های خود می‌نوشتند؛ [امّا در اینجا] ایشان را «امّی» نامید؛ (کسی‌که نه می‌خواند و نه می‌نویسد) دلیل [این نام‌گذاری و تناقض] این است که آنها کتاب‌ها و رسولان الهی را انکار می‌کردند.
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ رَجُلٌ لِلصَّادِقِ (علیه السلام): فَإِذَا کَانَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ مِنَ الْیَهُودِ لَا یَعْرِفُونَ الْکِتَابَ إِلَّا بِمَا یَسْمَعُونَهُ مِنْ عُلَمَائِهِمْ لَا سَبِیلَ لَهُمْ إِلَی غَیْرِهِ فَکَیْفَ ذَمَّهُمْ بِتَقْلِیدِهِمْ وَ الْقَبُولِ مِنْ عُلَمَائِهِمْ وَ هَلْ عَوَامُّ الْیَهُودِ إِلَّا کَعَوَامِّنَا یُقَلِّدُونَ عُلَمَاءَهُمْ فَإِنْ لَمْ یَجُزْ لِأُولَئِکَ الْقَبُولُ مِنْ عُلَمَائِهِمْ لَمْ یَجُزْ لِهَؤُلَاءِ الْقَبُولُ مِنْ عُلَمَائِهِمْ؟ فَقَالَ (علیه السلام): بَیْنَ عَوَامِّنَا وَ عُلَمَائِنَا وَ بَیْنَ عَوَامِّ الْیَهُودِ وَ عُلَمَائِهِمْ فَرْقٌ مِنْ جِهَهًٍْ وَ تَسْوِیَهًٌْ مِنْ جِهَهًٍْ أَمَّا مِنْ حَیْثُ اسْتَوَوْا فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ ذَمَّ عَوَامَّنَا بِتَقْلِیدِهِمْ عُلَمَاءَهُمْ کَمَا ذَمَّ عَوَامَّهُمْ وَ أَمَّا مِنْ حَیْثُ افْتَرَقُوا فَلَا. قَالَ: بَیِّنْ لِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! قَالَ (علیه السلام): إِنَّ عَوَامَّ الْیَهُودِ کَانُوا قَدْ عَرَفُوا عُلَمَاءَهُمْ بِالْکَذِبِ الصَّرِیحِ وَ بِأَکْلِ الْحَرَامِ وَ الرِّشَاءِ وَ بِتَغْیِیرِ الْأَحْکَامِ عَنْ وَاجِبِهَا بِالشَّفَاعَاتِ وَ الْعِنَایَاتِ وَ الْمُصَانَعَاتِ وَ عَرَفُوهُمْ بِالتَّعَصُّبِ الشَّدِیدِ الَّذِی یُفَارِقُونَ بِهِ أَدْیَانَهُمْ وَ أَنَّهُمْ إِذَا تَعَصَّبُوا أَزَالُوا حُقُوقَ مَنْ تَعَصَّبُوا عَلَیْهِ وَ أَعْطَوْا مَا لَا یَسْتَحِقُّهُ مَنْ تَعَصَبُّوا لَهُ مِنْ أَمْوَالِ غَیْرِهِمْ وَ ظَلَمُوهُمْ مِنْ أَجْلِهِمْ وَ عَرَفُوهُمْ یُقَارِفُونَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ اضْطُرُّوا بِمَعَارِفِ قُلُوبِهِمْ إِلَی أَنَّ مَنْ فَعَلَ مَا یَفْعَلُونَهُ فَهُوَ فَاسِقٌ لَا یَجُوزُ أَنْ یُصَدَّقَ عَلَی اللَّهِ وَ لَا عَلَی الْوَسَائِطِ بَیْنَ الْخَلْقِ وَ بَیْنَ اللَّهِ فَلِذَلِکَ ذَمَّهُمْ لِمَا قَلَّدُوا مَنْ قَدْ عَرَفُوا وَ مَنْ قَدْ عَلِمُوا أَنَّهُ لَا یَجُوزُ قَبُولُ خَبَرِهِ وَ لَا تَصْدِیقُهُ فِی حِکَایَاتِهِ وَ لَا الْعَمَلُ بِمَا یُؤَدِّیهِ إِلَیْهِمْ عَمَّنْ لَمْ یُشَاهِدُوهُ وَ وَجَبَ عَلَیْهِمُ النَّظَرُ بِأَنْفُسِهِمْ فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذْ کَانَتْ دَلَائِلُهُ أَوْضَحَ مِنْ أَنْ تَخْفَی وَ أَشْهَرَ مِنْ أَنْ لَا تَظْهَرَ لَهُمْ وَ کَذَلِکَ عَوَامُّ أُمَّتِنَا إِذَا عَرَفُوا مِنْ فُقَهَائِهِمُ الْفِسْقَ الظَّاهِرَ وَ الْعَصَبِیَّهًَْ الشَّدِیدَهًَْ وَ التَّکَالُبَ عَلَی حُطَامِ الدُّنْیَا وَ حَرَامِهَا وَ إِهْلَاکِ مَنْ یَتَعَصَّبُونَ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ لِإِصْلَاحِ أَمْرِهِ مُسْتَحِقّاً وَ التَّرَفْرُفِ بِالْبِرِّ وَ الْإِحْسَانِ عَلَی مَنْ تَعَصَّبُوا لَهُ وَ إِنْ کَانَ لِلْإِذَلَالِ وَ الْإِهَانَهًِْ مُسْتَحِقّاً فَمَنْ قَلَّدَ مِنْ عَوَامِّنَا مِثْلَ هَؤُلَاءِ الْفُقَهَاءِ فَهُمْ مِثْلُ الْیَهُودِ الَّذِینَ ذَمَّهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِالتَّقْلِیدِ لِفَسَقَهًِْ فُقَهَائِهِمْ فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِینِهِ مُخَالِفاً عَلَی هَوَاهُ مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ یُقَلِّدُوهُ وَ ذَلِکَ لَا یَکُونُ إِلَّا بَعْضَ فُقَهَاءِ الشِّیعَهًِْ لَا جَمِیعَهُمْ فَأَمَّا مَنْ رَکِبَ مِنَ الْقَبَائِحِ وَ الْفَوَاحِشِ مَرَاکِبَ فَسَقَهًِْ فُقَهَاءِ الْعَامَّهًِْ فَلَا تَقْبَلُوا مِنْهُمْ عَنَّا شَیْئاً وَ لَا کَرَامَهًَْ وَ إِنَّمَا کَثُرَ التَّخْلِیطُ فِیمَا یُتَحَمَّلُ عَنَّا أَهْلَ‌الْبَیْتِ (علیهم السلام) لِذَلِکَ لِأَنَّ الْفَسَقَهًَْ یَتَحَمَّلُونَ عَنَّا فَیُحَرِّفُونَهُ بِأَسْرِهِ لِجَهْلِهِمْ وَ یَضَعُونَ الْأَشْیَاءَ عَلَی غَیْرِ وُجُوهِهَا لِقِلَّهًِْ مَعْرِفَتِهِمْ وَ آخَرِینَ یَتَعَمَّدُونَ الْکَذِبَ عَلَیْنَا لِیَجُرُّوا مِنْ عَرَضِ الدُّنْیَا مَا هُوَ زَادُهُمْ إِلَی نَارِ جَهَنَّمَ وَ مِنْهُمْ قَوْمٌ نُصَّابٌ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی الْقَدَحِ فِینَا فَیَتَعَلَّمُونَ بَعْضَ عُلُومِنَا الصَّحِیحَهًِْ فَیَتَوَجَّهُونَ بِهِ عِنْدَ شِیعَتِنَا وَ یَنْتَقِصُونَ بِنَا عِنْدَ نُصَّابِنَا ثُمَّ یُضِیفُونَ إِلَیْهِ أَضْعَافَهُ وَ أَضْعَافَ أَضْعَافِهِ مِنَ الْأَکَاذِیبِ عَلَیْنَا الَّتِی نَحْنُ بُرَآءُ مِنْهَا فَیَقْبَلُهُ الْمُسْتَسْلِمُونَ مِنْ شِیعَتِنَا عَلَی أَنَّهُ مِنْ عُلُومِنَا فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا وَ هُمْ أَضَرُّ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا مِنْ جَیْشِ یَزِیدَ عَلَیْهِ اللَّعْنَهًُْ عَلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ أَصْحَابِهِ فَإِنَّهُمْ یَسْلُبُونَهُمُ الْأَرْوَاحَ وَ الْأَمْوَالَ وَ هَؤُلَاءِ عُلَمَاءُ السَّوْءِ النَّاصِبُونَ الْمُتَشَبِّهُونَ بِأَنَّهُمْ لَنَا مُوَالُونَ وَ لِأَعْدَائِنَا مُعَادُونَ یُدْخِلُونَ الشَّکَّ وَ الشُّبْهَهًَْ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا فَیُضِلُّونَهُمْ وَ یَمْنَعُونَهُمْ عَنْ قَصْدِ الْحَقِّ الْمُصِیبِ لَا جَرَمَ أَنَّ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِهِ مِنْ هَؤُلَاءِ الْعَوَامِّ أَنَّهُ لَا یُرِیدُ إِلَّا صِیَانَهًَْ دِینِهِ وَ تَعْظِیمَ وَلِیِّهِ لَمْ یَتْرُکْهُ فِی یَدِ هَذَا الْمُتَلَبِّسِ الْکَافِرِ وَ لَکِنَّهُ یُقَیِّضُ لَهُ مُؤْمِناً یَقِفُ بِهِ عَلَی الصَّوَابِ ثُمَّ یُوَفِّقُهُ اللَّه‌لِلْقَبُولِ مِنْهُ فَیَجْمَعُ اللَّهُ لَهُ بِذَلِکَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ یَجْمَعُ عَلَی مَنْ أَضَلَّهُ لَعْنَ الدُّنْیَا وَ عَذَابَ الْآخِرَهًِْ ثُمَّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): شِرَارُ عُلَمَاءِ أُمَّتِنَا الْمُضِلُّونَ عَنَّا الْقَاطِعُونَ لِلطُّرُقِ إِلَیْنَا الْمُسَمُّونَ أَضْدَادَنَا بِأَسْمَائِنَا الْمُلَقِّبُونَ أَنْدَادَنَا بِأَلْقَابِنَا یُصَلُّونَ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ لِلَّعْنِ مُسْتَحِقُّونَ وَ یَلْعَنُونَّا وَ نَحْنُ بِکَرَامَاتِ اللَّهِ مَغْمُورُونَ وَ بِصَلَوَاتِ اللَّهِ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ عَلَیْنَا عَنْ صَلَوَاتِهِمْ عَلَیْنَا مُسْتَغْنُون.
امام صادق (علیه السلام) مردی به امام صادق (علیه السلام) عرض‌کرد: «اگر مردم یهودی، از تورات، فقط همان چیزی را می‌دانند که از علمای خود می‌شنوند، بنابراین راهی جز [تبعیّت] همان برایشان باقی نمی‌ماند؛ پس چطور خداوند ایشان را به تقلیدکردن و قبول از علمای خود سرزنش نموده؟ و مگر نه این است که عوام یهود همچون عوام ما از علمای خود تقلید می‌کنند؟ و اگر تبعیّت و تقلید عوام آنها از عالمانشان برای ایشان مجاز نیست، حکم آن برای تقلید عوام ما از عالمان نیز همین است». حضرت (علیه السلام) فرمود: «میان عوام و علمای ما و عوام و علمای یهود از یک جهت تفاوت و از جهتی دیگر برابری است. امّا آن جهتی که آن دو با هم برابرند این است که خداوند، عوام ما را از تقلید [کورکورانه] نسبت به علمای خود همان‌طور مذمّت کرده که عوام و علمای یهود را سرزنش نموده است. و آن جهت که با هم فرق دارند، [این است که عوام ما] مورد سرزنش واقع نشده‌اند. آن مرد گفت: «ای پسر رسول‌خدا (! این مطلب را برایم بیشتر تبیین‌کن». حضرت (علیه السلام) فرمود: «عوام یهود، آلودگی عالمانشان را به کذب صریح، حرام‌خواری، رشوه‌گری، تبدیل و تغییر احکام خدا و استفاده از رانت [و پارتی‌بازی] کاملاً می‌دانستند و آنان را به تعصّبات نابه‌جا می‌شناختند؛ تعصّبی که آنها را از حق جدا می‌کرد و باعث می‌شد که دین خدا و حقوق مظلومان را پایمال کنند و به ناحق، اموال دیگران را بخشیده و به کسانی دهند که به سود آنان تعصّب می‌ورزیدند. عوام یهود، به خوبی می‌دانستند که عالمانشان به محرّمات، چنگ می‌زنند و طبق معیارهای دینی یقین داشتند که هرکس چنین رفتاری داشته‌باشد، به طور مسلّم فاسق است و لیاقت واسطه‌بودن بین خلق و خالق و نمایندگی دین الهی را ندارند. خدا هم به همین جهت عوام یهود را سرزنش کرد زیرا با آگاهی و با چشم باز، خود را در دام عالمان فاسق انداخته، و از کسی تقلید می‌کردند که می‌فهمیدند نباید از او تقلید کرد و نباید فتوا و خبرش را پذیرفت و نباید به گفته‌های آنها از طرف پیامبری (حضرت موسی (علیه السلام)) که او را ندیده‌اند، اعتمادکرد. آنان می‌دانستند که در چنین وضعیّتی موظّفند خود درباره‌ی احکام دین دقّت کرده و پیام پیامبرشان را بشناسند. زیرا دلائل و نشانه‌های دین رسول‌خدا (روشن‌تر از آن بود که مخفی مانده و مشهورتر از آن بود که برایشان هویدا نشود. همین معیار درباره‌ی عوام امّت ما نیز هست؛ یعنی وقتی دانشمندان خویش را به فسق روشن و تعصّب شدید، [چون سگان گرسنه] پارس‌کردن به روی هم به‌خاطر حکّام و حرام دنیا، نابودکردن کسی‌که با او دشمنی و علیه او تعصّب دارند هرچند استحقاق دارد که کارش اصلاح شود و دلسوزی بر کسی‌که به سود او تعصّب می‌ورزند هرچند استحقاق خواری و اهانت داشته‌باشد بشناسند، در یک چنین اوضاعی هرکدام از عوام ما که از چنان فقهایی تقلید کند درست همانند یهودی‌ای خواهدبود که به‌واسطه‌ی تقلید از فقیهان فاسق خود، مشمول ذمّ خداوند شدند. پس هر فقیهی که مراقب نفس خویش و حافظ دین خود باشد و با نفس خود مخالفت ورزیده و از امر مولی اطاعت کند، بر عوام [واجب] است که از او تقلید کنند و این شرایط تنها مشمول برخی از فقهای شیعی می‌گردد نه تمام آنها؛ امّا هر فرد عالمی که مرتکب عملی قبیح و گناه همچون فقهای فاسق عامه گردد، مطلبی که از ما می‌گویند را قبول نکرده و حرمتشان را نگاه ندار! علّت وفور اختلاط احادیث صحیح و جعلی از قول ما اهل‌بیت (علیهم السلام)، همین است؛ زیرا فاسقان گوش به کلام ما می‌دهند و از سر جهل تمام آن را تحریف می‌کنند و در نتیجه‌ی کمبود معرفت، مطالب را بر غیر آن می‌نهند؛ جماعت دیگری نیز از سر عمد بر ما دروغ می‌بندند تا از حطام ناچیز دنیا وسیله‌ای به‌دست آورند چیزی‌که آنان را به جهنّم می‌کشاند. و گروهی از آنان (از دشمنان مذهب) حیله‌گر هستند که قادر نیستند ایرادی به کلام ما وارد کنند لذا [آنان] برخی از علوم صحیح ما را آموخته و آن را به شیعیان ما می‌رسانند و از ما نزد دشمنان عیب‌جویی می‌کنند و چندین برابر آن، دروغ و اکاذیب بر کلام ما می‌افزایند که ما از همه‌ی آنها پاک و مبرّا هستیم؛ ولی [متأسفانه] شیعیان ما می‌پذیرند که آن از علوم و دانش ماست. پس گمراه شده و دیگران را نیز به بیراهه می‌کشند. زیان و ضرر این افراد بر شیعیانِ ضعیف ما از لشکر یزید بر حسین‌بن‌علی (علیه السلام) و أصحاب آن حضرت بیشتر است؛ زیرا آنان هم روح را به تاراج می‌برند و هم اموال را به غارت. و این گروه از علمای بدکردار، دشمنان دین‌اند که خود را به ظاهر از دوستداران و مطیعان ما و دشمن دشمنان ما می‌شمارند و شکّ و شبهه را بر شیعیان ضعیف ما وارد نموده و گمراهشان می‌سازند و مانع رسیدن ایشان به مقصد حقّ می‌گردند. البتّه خدای تعالی از قلب هرکدام از این عوام درمی‌یابد که او هیچ قصدی جز نگهداری دین و تعظیم ولیّ خود ندارد. [خداوند] این چنین فردی را هرگز در دست افراد ظاهرفریب کافر رها نمی‌سازد؛ بلکه مؤمنی را برایش برمی‌انگیزد تا او را به راه صواب آگاه سازد و به این ترتیب خداوند، آنها (افراد عوام با نیّت درست) را توفیق می‌دهد که حرف آن مؤمن را بپذیرند. خداوند با این کار خیر دنیا و آخرت را برای او جمع کرده و برای کسی که او را گمراه نموده لعن دنیا و عذاب آخرت را گرد می‌آورد». رسول‌خدا (فرموده است: «اشرار علمای امّتم، همه [ی گمراهان] را از [راه] ما گمراه می‌سازند؛ دزدان راه‌های منتهی به ما می‌باشند؛ افرادی که [جایگاه‌ها و] نام‌های ما را بر مخالفانمان می‌نهند و همتایان ما را به لقب ما ملقّب می‌سازند؛ بر ایشان صلوات فرستند هرچند [آنان] به لعن شایسته‌ترند و ما را لعن می‌کنند در حالی‌که ما لبریز و غرقه‌ی کرامات خداوندی هستیم و با صلوات خداوند و فرشتگان مقرّب بر ما، از صلوات ایشان بر خود بی‌نیاز و مستغنی هستیم».
العسکری (علیه السلام)- لَا یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ الْمُنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَ لَا الْمُتَکَذَّبَ بِهِ وَ لَا یُمَیِّزُونَ بَیْنَهُمَا إِلَّا أَمَانِیَّ أَیْ إِلَّا أَنْ یُقْرَأَ عَلَیْهِمْ وَ یُقَالَ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ وَ کَلَامُهُ لَا یَعْرِفُونَ إنْ قُرِئَ مِنَ الْکِتَابِ خِلَافُ مَا فِیهِ.
امام عسکری (علیه السلام) آنها (یهود) بین کتاب آسمانی نازل شده (تورات) و آن کتاب جعلی [که به دروغ به خدا نسبت دادند]، فرق قائل نیستند، [برداشتشان از کتاب خدا] طبق میل و آرزوی خودشان است؛ به این نحو که کتاب بر آنان خوانده شده و گفته می‌شود که این کتاب و کلام خداست [و همین مقدار برای آنان کافی است که بپذیرند] و حتّی اگر خلاف آنچه در کتاب خداست [به این شکل برای آنان] خوانده‌شود، نمی‌فهمند که آن کلام خدا نیست [به این ترتیب با عدم توجّه و تدبّر در کلام خدا، راه را بر سودجویی عالمانشان فراهم می‌کنند].
العسکری (علیه السلام)- وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ أَیْ مَا یَقْرَأُ عَلَیْهِمْ رُؤَسَاؤُهُمْ مِنْ تَکْذِیبِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فِی نُبُوَّتِهِ وَ إِمَامَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) سَیِّدِ عِتْرَتِهِ وَ هُمْ یُقَلِّدُونَهُمْ مَعَ أَنَّهُ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِمْ تَقْلِیدُهُم.
امام عسکری (علیه السلام) و اینان پایبند پندار هستند و بس؛ یعنی از هرچه بزرگانشان در باب تکذیب نبوّت محمّد (و ولایت سرور خاندانش علی (علیه السلام) [به اسم تورات بر آنان] می‌خواندند، تقلید و پیروی می‌کردند؛ درحالی‌که می‌دانستند تقلیدکردن از آنان برایشان حرام است.