آیه ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللهِ وَ مَا اللهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ [74]
سپس دل‌هاى شما بعد از اين [همه كفران] سخت شد؛ همچون سنگ، يا سخت‌تر! چرا كه پاره‌اى از سنگها مى‌شكافد و از آن نهرها جارى مى‌شود؛ و پاره‌اى از آنها شكاف برمى‌دارد و آب از آن تراوش مى‌كند؛ و پاره‌اى از خوف خدا [از فراز كوه] به زير مى‌افتد؛ [امّا دل‌هاى شما نه از خوف خدا مى‌تپد و نه سرچشمه‌ي دانش و عواطف انسانى است] و خداوند از آنچه انجام مى‌دهيد غافل نيست.
العسکری (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالُوا: یَعْنِی الْیَهُودَ الَّذِینَ أَرَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْمُعْجِزَاتِ الْمَذْکُورَاتِ عِنْدَ قَوْلِهِ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ الْآیَهًَْ قُلُوبُنا غُلْفٌ.
امام عسکری (علیه السلام) یهودیانی که معجزات ذکر شده [در قرآن] را از رسول‌خدا (دیدند، وقتی آیه‌ی فَهِیَ کَالحِجارَة ... را شنیدند در جواب گفتند: قُلُوبُنا غُلْفٌ (قلب‌های ما در غلاف است).
العسکری (علیه السلام)- وَ هَذَا الَّذِی وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ قُلُوبَهُمْ هَاهُنَا نَحْوُ مَا قَالَ فِی سُورَهًِْ النِّسَاءِ أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً وَ مَا وَصَفَ بِهِ الْأَحْجَارَ هَاهُنَا نَحْوُ مَا وَصَفَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللهِ وَ هَذَا التَّقْرِیعُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی لِلْیَهُودِ وَ النَّاصِبِ وَ الْیَهُودُ جَمَعُوا الْأَمْرَیْنِ وَ اقْتَرَفُوا الْخَطِیئَتَیْنِ فَغَلَّظَ عَلَی الْیَهُودِ مَا وَبَّخَهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ جَمَاعَهًٌْ مِنْ رُؤَسَائِهِمْ وَ ذَوِی الْأَلْسُنِ وَ الْبَیَانِ مِنْهُمْ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّکَ تَهْجُونَا وَ تَدَّعِی عَلَی قُلُوبِنَا مَا اللَّهُ یَعْلَمُ مِنْهَا خِلَافَهُ إِنَّ فِیهَا خَیْراً کَثِیراً نَصُومُ وَ نَتَصَدَّقُ وَ نُوَاسِی الْفُقَرَاءَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): إِنَّمَا الْخَیْرُ مَا أُرِیدَ بِهِ وَجْهُ اللَّهِ تَعَالَی وَ عُمِلَ عَلَی مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ أَمَّا مَا أُرِیدَ بِهِ الرِّیَاءُ وَ السُّمْعَهًُْ وَ مُعَانَدَهًُْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ إِظْهَارُ الْعِنَادِ لَهُ وَ التَّمَالُکِ وَ الشَّرَفِ عَلَیْهِ فَلَیْسَ بِخَیْرٍ بَلْ هُوَ الشَّرُّ الْخَالِصُ وَبَالٌ عَلَی صَاحِبِهِ یُعَذِّبُهُ اللَّهُ بِهِ أَشَدَّ الْعَذَابِ فَقَالُوا لَهُ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! أَنْتَ تَقُولُ هَذَا وَ نَحْنُ نَقُولُ بَلْ مَا نُنْفِقُهُ إِلَّا لِإِبْطَالِ أَمْرِکَ وَ دَفْعِ رِئَاسَتِکَ وَ لِتَفْرِیقِ أَصْحَابِکَ عَنْکَ وَ هُوَ الْجِهَادُ الْأَعْظَمُ نُؤَمِّلُ بِهِ مِنَ اللَّهِ الثَّوَابَ الْأَجَلَّ الْأَجْسَمَ وَ أَقَلُّ أَحْوَالِنَا أَنَّا تَسَاوَیْنَا فِی الدَّعْوَی مَعَکَ فَأَیُّ فَضْلٍ لَکَ عَلَیْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): یَا إِخْوَهًَْ الْیَهُودِ! إِنَّ الدَّعَاوِیَ یَتَسَاوَی فِیهَا الْمُحِقُّونَ وَ الْمُبْطِلُونَ وَ لَکِنْ حُجَجُ اللَّهِ وَ دَلَائِلُهُ تُفَرِّقُ بَیْنَهُمْ فَتَکْشِفُ عَنْ تَمْوِیهِ الْمُبْطِلِینَ وَ تَبِینُ عَنْ حَقَائِقِ الْمُحِقِّینَ وَ رَسُولُ اللَّهِ محمد (صلی الله علیه و آله) لَا یَغْتَنِمُ جَهْلَکُمْ وَ لَا یُکَلِّفُکُمُ التَّسْلِیمَ لَهُ بِغَیْرِ حُجَّهًٍْ وَ لَکِنْ یُقِیمُ عَلَیْکُمْ حُجَّهًَْ اللَّهِ الَّتِی لَا یُمْکِنُکُمْ دِفَاعُهَا وَ لَا تُطِیقُونَ الِامْتِنَاعَ مِنْ مُوجِبِهَا وَ لَوْ ذَهَبَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) یُرِیکُمْ آیَهًًْ مِنْ عِنْدِهِ لَشَکَکْتُمْ وَ قُلْتُمْ إِنَّهُ مُتَکَلِّفٌ مَصْنُوعٌ مُحْتَالٌ فِیهِ مَعْمُولٌ أَوْ مُتَوَاطَأٌ عَلَیْهِ وَ إِذَا اقْتَرَحْتُمْ أَنْتُمْ فَأَرَاکُمْ مَا تَقْتَرِحُونَ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ أَنْ تَقُولُوا مَعْمُولٌ أَوْ مُتَوَاطَأٌ عَلَیْهِ أَوْ مُتَأَتًّی بِحِیلَهًٍْ وَ مُقَدِّمَاتٍ فَمَا الَّذِی تَقْتَرِحُونَ فَهَذَا رَبُّ الْعَالَمِینَ قَدْ وَعَدَنِی أَنْ یُظْهِرَ لَکُمْ مَا تَقْتَرِحُونَ لِیَقْطَعَ مَعَاذِیرَ الْکَافِرِینَ مِنْکُمْ وَ یَزِیدَ فِی بَصَائِرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْکُمْ قَالُوا قَدْ أَنْصَفْتَنَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! فَإِنْ وَفَیْتَ بِمَا وَعَدْتَ مِنْ نَفْسِکَ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ إِلَّا فَأَنْتَ أَوَّلُ رَاجِعٍ مِنْ دَعْوَاکَ النُّبُوَّهًَْ وَ دَاخِلٌ فِی غُمَارِ الْأُمَّهًِْ وَ مُسَلِّمٌ لِحُکْمِ التَّوْرَاهًِْ لِعَجْزِکَ عَمَّا نَقْتَرِحُهُ عَلَیْکَ وَ ظُهُورِ بَاطِلِ دَعْوَاکَ فِیمَا تَرُومُهُ مِنْ جِهَتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): الصِّدْقُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ لَا الْوَعِیدُ اقْتَرِحُوا مَا أَنْتُمْ مُقْتَرِحُونَ لِیُقْطَعَ مَعَاذِیرُکُمْ فِیمَا تَسْأَلُونَ ...
امام عسکری (علیه السلام) آنچه در این آیه خداوند درباره‌ی دلهای آنها می‌فرماید شبیه مطلبی است که در سوره‌ی نساء می‌فرماید: أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً [یعنی] اگر قدرت در دست آنها بود به مردم به اندازه‌ی ذرّه‌ای هم نمی‌دادند و توضیحی که در این آیه در مورد سنگها داده‌شده، شبیه توصیفی است که در این آیه می‌فرماید: لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ الله این سرزنش در ارتباط با یهودیان و ناصبی‌ها است. یهودیان جامع هر دو کار و فاعل هر دو خطا بودند. به‌همین جهت بر آنها سخت گرفته‌شد؛ به صورتی که پیامبراکرم (ایشان را مورد سرزنش قرارداد؛ چه آنکه گروهی از رؤسا و زبان‌آوران ایشان گفتند: «ای محمّد (! تو ما را ملامت می‌کنی و نسبت به دلهای ما خبر می‌دهی [در حالی‌که] خدا می‌داند آنگونه نیست [بلکه] دلهای ما موجب خیر کثیری است. ما روزه می‌گیریم؛ صدقه می‌دهیم و با فقرا مواسات داریم». پیامبراکرم (فرمود: «خیر و خوبی در صورتی درست است که در راه خدا باشد و به دستور او انجام شده‌باشد امّا وقتی منظور، ریا و سمعه و دشمنی با پیامبرخدا (و خودنمایی به‌وسیله‌ی ثروت علیه رسول‌خدا (باشد چنین کاری خیر نیست بلکه شرّ خالص است و چنان گردنگیر فاعل آن می‌شود که به عذاب شدید مبتلا خواهدشد». گفتند: «ای محمّد (! تو چنین ادّعایی می‌کنی ولی ما می‌گوییم آنچه انفاق می‌کنیم در راه سرکوب‌نمودن تو و پراکنده‌کردن یاران تو است که برای ما جهاد بزرگی است و از خداوند آرزوی ثواب عظیمی در مقابل این اعمال داریم. و در کمترین حال چنین است که ما با شما در ادّعا برابر هستیم. دیگر چه فضیلتی برای تو نسبت به ما می‌ماند»؟! پیامبراکرم (فرمود: «برادران یهود! در ابتدای بیان ادّعا، دو طرف [در صحیح بودن و مقبول بودن ادّعایشان] مساوی‌اند [یعنی] کسی که به حق ادّعا می‌کند و کسی که به باطل مدّعی است، هر دو در ادّعا مساویند. ولی حجّت‌ها و براهین خدا، بین این دو فرق می‌گذارد و پرده از ادّعای باطل بر می‌دارد و و حقّانیّت اهل حق را آشکار می‌کند. محمّد (رسول‌خدا، نادانی شما را مغتنم نمی‌شمرد که بدون دلیل سخن او را بپذیرید ولی چنان برای شما استدلال می‌کند که امکان نپذیرفتن آن را نداشته‌باشید و نتوانید فرار کنید. اگر محمّد (یک معجزه به انتخاب خود انجام دهد، خواهیدگفت «این ساختگی و حیله‌بازی است» یا «قبلاً آموخته است» اما اگر خودتان تقاضا کنید و انتخاب نمائید دیگر نمی‌توانید ادّعا کنید که این معجزه‌ای که آورد، یک کار از قبل تمرین شده و ساختگی یا حیله‌گری و استفاده از ابزارها است. اینک چه معجزه‌ای می‌خواهید؟ خداوند به من خبر داده که هرچه شما انتخاب کنید انجام خواهدداد تا بهانه‌ی کفرتان را قطع نماید و موجب افزایش بصیرت مؤمنین شما گردد». گفتند: «با ما به انصاف رفتارکردی. اگر همین وعده‌ای که دادی در مورد خود به انجام رسانی، به انصاف برخوردکرده‌ای و گرنه باید خودت اوّلین کسی باشی که از ادّعای خود در مورد نبوّت دست برمی‌داری و مانند مردم عادّی باشی و تابع حکم تورات گردی؛ زیرا نتوانسته‌ای آنچه ما خواسته‌ایم انجام دهی و ادّعایت باطل گردیده است». پیامبراکرم (فرمود: «واقعیّت و حقیقت بین ما و شما حکم می‌کند؛ نه تهدید. حال هر معجزه‌ای که مایلید انتخاب کنید تا بهانه‌ی شما از میان برود ...».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَا تُکْثِرُوا الْکَلَامَ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّ کَثْرَهًَْ الْکَلَامِ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ یُقْسِی الْقَلْبَ وَ إِنَّ أَبْعَدَ النَّاسِ مِنْ اللَّهِ الْقَاسِی الْقَلْبِ.
پیامبر ( سخن بسیار، که ذکر خدا در آن نیست نگوئید. زیرا فراوانی سخن که بدون ذکر خدا باشد، دل را سخت می‌کند و دورترین مردم از خدا کسی است که سخت‌دل باشد.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقْسِی الْقُلُوب.
امام صادق (علیه السلام) [خداوند می‌فرماید:] خودداری از یاد من دل‌ها را قساوت می‌دهد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- یَا عَلِیُ (علیه السلام)! ثَلَاثٌ یُقْسِینَ الْقَلْبَ اسْتِمَاعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصَّیْدِ وَ إِتْیَانُ بَابِ السُّلْطَان.
پیامبر ( ای علی (علیه السلام)! سه چیز قساوت قلب می‌آورد: گوش‌کردن به لهو، شکارکردن و به دربار سلطان رفتن.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- لَا یَطُولُ عَلَیْکُمُ الْأَمَلُ فَتَقْسُوَ قُلُوبُکُمْ.
امام علی (علیه السلام) آرزوهای طولانی نکنید که قلب‌هایتان را سخت می‌کند.
العسکری (علیه السلام)- قَسَتْ قُلُوبُکُمْ عَسَتْ وَ جَفَّتْ وَ یَبِسَتْ مِنَ الْخَیْرِ وَ الرَّحْمَهًِْ قُلُوبُکُمْ مَعَاشِرَ الْیَهُودِ.
امام عسکری (علیه السلام) یعنی ای جماعت یهودیان! دلهای شما غلیظ و خشک گردیده و خیر و رحمت از آنها رخت بربسته است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مَا جَفَّتِ الدُّمُوعُ إِلَّا لِقَسْوَهًِْ الْقُلُوبِ وَ مَا قَسَتِ الْقُلُوبُ إِلَّا لِکَثْرَهًِْ الذُّنُوب.
امام علی (علیه السلام) اشک چشم‌ها خشک نمی‌شوند مگر از اثر قساوت قلب و دل‌ها نیز سخت [و دچار قساوت] نمی‌شوند مگر در اثر گناهان زیاد.
العسکری (علیه السلام)- ثُمَ وَجَّهَ اللَّهُ الْعَذْلَ نَحْوَ الْیَهُودِ الْمَذْکُورِینَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ فَأَخَذَ عُهُودَکُمْ وَ مَوَاثِیقَکُمْ بِمَا لَا تُحِبُّونَ مِنْ بَذْلِ الطَّاعَهًِْ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ الْأَفْضَلِینَ وَ عِبَادِهِ الْمُنْتَجَبِینَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ (علیهم السلام) لَمَّا قَالُوا لَکُمْ کَمَا أَدَّاهُ إِلَیْکُمْ أَسْلَافُکُمُ الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ: إِنَّ وَلَایَهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) {وَ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام)} هِیَ الْغَرَضُ الْأَقْصَی وَ الْمُرَادُ الْأَفْضَلُ، مَا خَلَقَ اللَّهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا بَعَثَ أَحَداً مِنْ رُسُلِهِ إِلَّا لِیَدْعُوَهُمْ إِلَی وَلَایَهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ خُلَفَائِهِ (علیهم السلام) وَ یَأْخُذَ بِهِ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ لِیُقِیمُوا عَلَیْهِ وَ لِیَعْمَلَ بِهِ سَائِرُ عَوَامِّ الْأُمَم.
امام عسکری (علیه السلام) خداوند [در این بخش از آیه،] سرزنش را متوجّه یهود، که در این سخن الهی ذکرشان آمده است أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ کرده و خداوند از شما (یهودیان) عهد و پیمان‌هایتان را به آنچه دوست ندارید گرفت که آن اطاعت‌کردن از اولیاء خدا همان برترین وبرگزیده‌ترین بندگانش یعنی محمّد (و خاندان پاکش (علیهم السلام) است (منظور آنکه آن چیزی که پیامبر (برای شما می آورد و در نظر شما ناخوشایند است اخذ عهد و پیمان از شما برای اطاعت از اولیای الهی است). و به شما همان چیزی را که پیشینیانتان به شما رسانده‌بودند گفته‌شد؛ همان پدرانتان که به ایشان گفته‌شد: «ولایت و سرپرستی محمّد (و آل او (علیهم السلام) همان هدف نهایی و خواسته‌ی برتر است». خداوند آفریده‌ای را خلق نکرد و رسولی را برنگزید مگر اینکه ایشان را به ولایت محمّد (و علی (علیه السلام) و جانشینانش (علیهم السلام) خواند و از ایشان عهد گرفت که بر آن ایستادگی کنند و دیگر عوام امّت‌ها به آن عمل کنند.
العسکری (علیه السلام)- مِنْ بَعْدِ ذلِکَ مِنْ بَعْدِ مَا بَیَّنْتُ مِنَ الْآیَاتِ الْبَاهِرَاتِ فِی زَمَانِ مُوسَی (علیه السلام) وَ مِنَ الْآیَاتِ الْمُعْجِزَاتِ الَّتِی شَاهَدْتُمُوهَا مِنْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله).
امام عسکری (علیه السلام) بعد از اظهار آیات و معجزات عالی که در زمان حضرت موسی (علیه السلام) مشاهده‌کردید و آیات و معجزاتی که از حضرت محمّد (دیدید.
العسکری (علیه السلام)- فَهِیَ کَالْحِجارَةً الْیَابِسَهًِْ لَا تَرْشَحُ بِرُطُوبَهًٍْ وَ لَا یَنْتَفِضُ مِنْهَا مَا یُنْتَفَعُ بِهِ أَیْ إِنَّکُمْ لَا حَقَّ اللَّهِ تُؤَدُّونَ وَ لَا مِنْ أَمْوَالِکُمْ وَ لَا مِنْ حَوَاشِیهَا تَتَصَدَّقُونَ وَ لَا بِالْمَعْرُوفِ تَتَکَرَّمُونَ وَ بِهِ تَجُودُونَ وَ لَا الضَّیْفَ تُقِرُّونَ وَ لَا مَکْرُوباً تَغِیثُونَ وَ لَا بِشَیْءٍ مِنَ الْإِنْسَانِیَّهًِْ تُعَاشِرُونَ وَ تُعَامِلُونَ.
امام عسکری (علیه السلام) مانند سنگ خشک که هیچ ترشّح و رطوبتی نداشت که موجب سود و منفعتی باشد؛ یعنی نه حقّ خدا را پرداختید و نه از اموال و قدرت‌های مالی خود انفاق نمودید و نه نسبت به کار خیری، کوشش و بخششی داشتید و نه مهمان‌نوازی نمودید و نه به داد کسی رسیدید و اصلاً به آداب انسانیّت عمل نکردید.
العسکری (علیه السلام)- إِنَّمَا هِیَ فِی قَسَاوَهًِْ الْأَحْجَارِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهًًْ أَبْهَمَ عَلَی السَّامِعِینَ وَ لَمْ یُبَیِّنْ لَهُمْ کَمَا یَقُولُ الْقَائِلُ أَکَلْتُ خُبْزاً أَوْ لَحْماً وَ هُوَ لَا یُرِیدُ بِهِ أَنِّی لَا أَدْرِی مَا أَکَلْتُ بَلْ یُرِیدُ أَنْ یُبْهِمَ عَلَی السَّامِعِ حَتَّی لَا یَعْلَمَ مَا ذَا أَکَلَ وَ إِنْ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهُ مَا قَدْ أَکَلَ وَ لَیْسَ مَعْنَاهُ بَلْ أَشَدُّ قَسْوَهًًْ لِأَنَّ هَذَا اسْتِدْرَاکٌ غَلَطٌ وَ هُوَ عَزَّوَجَلَّ یَرْتَفِعُ أَنْ یَغْلَطَ فِی خَبَرٍ ثُمَّ یَسْتَدْرِکَ عَلَی نَفْسِهِ الْغَلَطَ لِأَنَّهُ الْعَالِمُ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ وَ مَا لَا یَکُونُ أَنْ لَوْ کَانَ کَیْفَ کَانَ یَکُونُ وَ إِنَّمَا یَسْتَدْرِکُ الْغَلَطَ عَلَی نَفْسِهِ الْمَخْلُوقُ الْمَنْقُوصُ وَ لَا یُرِیدُ بِهِ أَیْضاً فَهِیَ کَالْحِجَارَهًِْ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهًًْ أَیْ وَ أَشَدُّ قَسْوَهًًْ لِأَنَّ هَذَا تَکْذِیبُ الْأَوَّلِ بِالثَّانِی لِأَنَّهُ قَالَ فَهِیَ کَالْحِجَارَهًِْ فِی الشِّدَّهًِْ لَا أَشَدَّ مِنْهَا وَ لَا أَلْیَنَ فَإِذَا قَالَ بَعْدَ ذَلِکَ أَوْ أَشَدُّ فَقَدْ رَجَعَ عَنْ قَوْلِهِ الْأَوَّلِ لِأَنَّهُ لَیْسَ بِأَشَدَّ وَ هَذَا مَثَلٌ لِمَنْ یَقُولُ لَا یَجِیءُ مِنْ قُلُوبِکُمْ خَیْرٌ لَا قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ فَأَبْهَمَ عَزَّوَجَلَّ فِی الْأَوَّلِ حَیْثُ قَالَ أَوْ أَشَدُّ وَ بَیَّنَ فِی الثَّانِی أَنَّ قُلُوبَهُمْ أَشَدُّ قَسْوَهًًْ مِنَ الْحِجَارَهًِْ لَا بِقَوْلِهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهًًْ بَلْ بِقَوْلِهِ تَعَالَی ... فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! زَعَمْتَ أَنَّهُ مَا فِی قُلُوبِنَا شَیْءٌ مِنْ مُوَاسَاهًِْ الْفُقَرَاءِ وَ مُعَاوَنَهًِْ الضُّعَفَاءِ وَ النَّفَقَهًِْ فِی إِبْطَالِ الْبَاطِلِ وَ إِحْقَاقِ المحق {الْحَقِّ} وَ أَنَّ الْأَحْجَارَ أَلْیَنُ مِنْ قُلُوبِنَا وَ أَطْوَعُ لِلَّهِ مِنَّا وَ هَذِهِ الْجِبَالُ بِحَضْرَتِنَا فَهَلُمَّ بِنَا إِلَی بَعْضِهَا فَاسْتَشْهِدْهُ عَلَی تَصْدِیقِکَ وَ تَکْذِیبِنَا فَإِنْ نَطَقَ بِتَصْدِیقِکَ فَأَنْتَ الْمُحِقُّ یَلْزَمُنَا اتِّبَاعُکَ وَ إِنْ نَطَقَ بِتَکْذِیبِکَ أَوْ صَمَتَ فَلَمْ یَرُدَّ جَوَابَکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ الْمُبْطِلُ فِی دَعْوَاکَ الْمُعَانِدُ لِهَوَاکَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): نَعَمْ! هَلُمُّوا بِنَا إِلَی أَیِّهَا شِئْتُمْ فَأَسْتَشْهِدَهُ لِیَشْهَدَ لِی عَلَیْکُمْ فَخَرَجُوا إِلَی أَوْعَرِ جَبَلٍ رَأَوْهُ فَقَالُوا: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! هَذَا الْجَبَلَ فَاسْتَشْهِدْهُ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِلْجَبَلِ: إِنِّی أَسْأَلُکَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ تَابَ اللَّهُ عَلَی آدَم ... وَ رَفَعَ إِدْرِیسَ فِی الْجَنَّهًِْ مَکَاناً عَلِیّاً لَمَّا شَهِدْتَ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِمَا أَوْدَعَکَ اللَّهُ بِتَصْدِیقِهِ عَلَی هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ فِی ذِکْرِ قَسَاوَهًِْ قُلُوبِهِمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ فِی جَحْدِهِمْ لِقَوْلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَتَحَرَّکَ الْجَبَلُ وَ تَزَلْزَلَ وَ فَاضَ عَنْهُ الْمَاءُ وَ نَادَی یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ قُلُوبَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ کَمَا وَصَفْتَ أَقْسَی مِنَ الْحِجَارَهًِْ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا خَیْرٌ کَمَا قَدْ یَخْرُجُ مِنَ الْحِجَارَهًِْ الْمَاءُ سَیْلًا أَوْ تَفَجُّراً وَ أَشْهَدُ أَنَّ هَؤُلَاءِ کَاذِبُونَ عَلَیْکَ فِیمَا بِهِ یَقْذِفُونَکَ مِنَ الْفِرْیَهًِْ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ.
امام عسکری (علیه السلام) دلهای شما در قساوت مانند سنگ‌های سخت یا سخت‌تر از سنگ شد. [خداوند این جمله را] به صورت ابهام بیان می‌کند و توضیح نمی‌دهد. مانند کسی که به دیگری می‌گوید «نان یا گوشت خورده‌ام». منظورش این نیست که من نمی‌دانم کدام را خورده‌ام؛ بلکه می‌خواهد بر شنونده مبهم باشد تا نفهمد که چه خورده است؛ گرچه می‌خواهد به او بفهماند که بالأخره چیزی خورده است. معنی آیه این نیست که «بلکه سخت‌تر از سنگ است». زیرا استدراک (مطلبی را اوّل به صورتی غلط بگویند و بعد آن را تصحیح کنند) یک نوع غلط است و این محال است به خدا نسبت دهیم که مطلبی را به غلط بگوید بعد آن را تصحیح نماید؛ زیرا او عالم به گذشته و حال و آینده است؛ [می‌داند] که اگر چیزی در آینده به وجود آید چگونه خواهدبود. این استدراک، مخصوص مخلوق ناقص است. منظورش این هم نیست که «دلهای شما چون سنگ و سخت‌تر از سنگ است»؛ زیرا [اگر بگوید دلهای شما چون سنگ سخت است سپس بگوید از سنگ نیز سخت‌تر است] در این صورت، جمله‌ی دوّم، جمله‌ی اوّل را تکذیب کرده، به این دلیل که جمله‌ی اوّل می‌گوید، دلهای آنان در سختی مثل سنگ است و نه از آن سخت‌تر است و نه از آن ملایم‌تر. و در این حالت اگر در جمله‌ی بعدی بگوید بلکه از سنگ سخت‌تر است [، جمله‌ی قبلی را نقض کرده و] از جمله‌ی اول خود بازگشته. زیرا جمله‌ی اوّل می‌گوید دل‌هایشان از سنگ سخت‌تر نیست. این، مَثَل می‌باشد برای کسی که منظورش این است که بفهماند «دلهای شما منبع و منشأ خیری نیست؛ نه کم و نه زیاد». در جمله‌ی اوّل مبهم آورده چون می‌فرماید: أَوْ أَشَدُّ ولی در جمله‌ی دوّم توضیح داده که از سنگ، سخت‌تر است. این توضیح نه به‌وسیله‌ی لفظ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَة است؛ بلکه به‌وسیله‌ی این آیه است. آنان می‌گفتند: «ای محمّد (تو پنداشته‌ای که در دل ما تمایلی به دستگیری از مستمندان و کمک بیچارگان و اقدامات مالی در راه جلوگیری باطل و از بین‌بردن آن و یاری حق و زنده‌کردن آن نیست. خلاصه در این دل‌ها از صفات انسانی خبری نیست و این سنگ‌های سخت، به‌مراتب از این دل‌ها نرمتر و در برابر فرمان خدا تسلیم‌تر هستند؟! بفرمایید اینک کوه‌ها در مقابل ماست؛ با هم نزدیک آنها می‌رویم و از آنها می‌خواهیم که به صدق و حقانیّت تو و کذب و دروغ ما گواهی دهند. اگر به نطق آمدند و با زبان فصیح، تو را تصدیق نمودند، البتّه تو بر حقی و ما هم لزوماً از تو متابعت نموده و تسلیم می شویم؛ ولی اگر تو را تکذیب کرده و یا اصلاً سکوت نموده و پاسخی ندادند، باید بدانی که تو در ادّعای خود خطا رفته‌ای و از طریق هوی و هوس مسیر لجاجت و عناد را در پیش داری». پیغمبر (فرمود: «اشکالی ندارد؛ به طرف هر یک از این کوه‌ها که می‌خواهید برویم تا استشهاد نمایم و او هم به نفع من و زیان شما گواهی خواهدداد». آنها حرکت کردند و سخت‌ترین صخره را انتخاب نمودند و [به پیامبر (] گفتند: «اینک کوه! استشهاد کن». رسول‌خدا (متوجّه آن کوه شده و فرمود: «ای کوه! من تو را به عظمت مقام محمّد (و پاکان از خاندانش که به احترام ذکر نام آنها، خداوند توبه‌ی آدم (علیه السلام) را پذیرفت ... ادریس (علیه السلام) را در بهشت خداوند به مقام ارجمندی رساند سوگند می‌دهم برای این یهودیان، به آن شهادتی که خداوند در تو به امانت گذارده، در مورد قساوت دلهای ایشان و تکذیب آنها نسبت به گفتار محمّد رسول‌خدا (گواهی بده». کوه حرکتی کرد و آب از آن جاری شد و فریاد زد: «ای محمّد (! گواهی می‌دهم تو رسول پروردگار جهان و بهترین مردم هستی و گواهی می‌دهم که دل این یهودیان چنانچه توصیف نموده‌ای از سنگ سخت‌تر است و چیزی از آن بر نمی‌آید؛ چنان‌که از دل سنگ، آب سیل‌آسا می‌تراود یا بیرون می‌آید [امّا دل این افراد انعطافی نشان نمی‌دهد] و گواهی می‌دهم که آنها در مورد نسبت کذبی که در رابطه با خدای جهان به تو می‌دهند، دروغ می‌گویند».
العسکری (علیه السلام)- ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ قَالَتِ الْیَهُودُ زَعَمْتَ أَنَّ الْأَحْجَارَ أَلْیَنُ مِنْ قُلُوبِنَا وَ أَطْوَعُ لِلَّهِ مِنَّا فَاسْتَشْهِدْ هَذِهِ الْجِبَالَ عَلَی تَصْدِیقِکَ فَأَمَرَ (علیه السلام) فَتَحَرَّکَ الْجَبَلُ وَ تَزَلْزَلَ وَ فَاضَ مِنْهُ الْمَاءُ وَ نَادَی أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَنْقَطِعَ نِصْفَیْنِ وَ تَرْتَفِعَ السُّفْلَی وَ تَنْخَفِضَ الْعُلْیَا وَ تَبَاعَدَ إِلَی فَضَاءٍ وَاسِعٍ ثُمَّ نَادَی أَیُّهَا الْجَبَلُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فِی کَلَامٍ لَهُ فَتَزَلْزَلَ الْجَبَلُ وَ سَارَ کَالْقَارِحِ الْهَمْلَاجِ حَتَّی وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالُوا رَجُلٌ مَبْخُوت.
امام عسکری (علیه السلام) سپس قلب‌هایتان سخت شد. یهود گفت: «[ای محمّد (] پنداشتی که سنگها از قلب‌های ما نرمتر است و نسبت به اوامر الهی از ما مطیع‌تر است؟ پس از این کوه بخواه بر صداقت تو شهادت دهد». پس [پیامبر (] دستور داد؛ کوه تکان خورد، لرزید و آب از آن جاری شد و ندا سرداد «من شهادت می‌دهم که تو فرستاده‌ی پروردگار دوجهان هستی و بر تمام خلق سروری». سپس [پیامبر (] به [کوه] امر کرد که از وسط به دو نیم شود. قسمت زیرین بالا رود و تکّه‌ی فوقانی پایین بیاید و از یکدیگر به‌سوی فضای پهناور دور شوند. آنگاه ندا داد: «ای کوه تو را به حق محمّد (وخاندان پاکش (علیهم السلام) قسم می‌دهم». کوه لرزید و همچون جوانی خوش‌خرام حرکت کرد تا اینکه در مقابل او ایستاد. پس گفتند: «او مرد خوش اقبالی است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّ حَجَراً کَانَ یُسَلِّمُ عَلَیَّ فِی الْجَاهِلِیَّهًِْ وَ إِنِّی لَأَعْرِفُهُ الْآنَ.
پیامبر ( سنگی در دوران جاهلیّت، همواره بر من سلام می‌کرد و من اکنون آن را می‌شناسم.
العسکری (علیه السلام)- قال الإمام (علیه السلام) فِی تَأْوِیلِ ذَلِکَ وَ قُلُوبُهُمْ لَا تَتَفَجَّرُ مِنْهَا الْخَیْرَاتُ وَ لَا تَتَشَقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهَا قَلِیلٌ مِنَ الْخَیْرَاتِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ کَثِیرا.
امام عسکری (علیه السلام) قلب‌های ایشان چنان نیست که خیرات و برکات از آن فوران کرده و خارج شود و حتّی چنان نیست که ذرّه‌ای باز شود و اندکی از خیرات و نه خیرات خیلی زیاد از آن صادر شود.
العسکری (علیه السلام)- وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ أَیْ فَهِیَ فِی الْقَسَاوَهًِْ بِحَیْثُ لَا یَجِیءُ مِنْهَا الْخَیْرُ وَ فِی الْحِجَارَهًِْ مَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ فَیَجِیءُ بِالْخَیْرِ وَ الْغِیَاثِ لِبَنِی آدَمَ.
امام عسکری (علیه السلام) بعضی از سنگها می‌شکافد و از آنها آب می‌تراود امّا دلهای آنها (یهودیان) از شدّت قساوت هیچ خیری از آن نمی‌تراود امّا سنگ‌هایی هستند که می‌شکافند و آب و خیرات از آنان جاری شده و به داد انسان [تشنه] می‌رسد.
العسکری (علیه السلام)- إِنَّ مِنْها مِنَ الْحِجَارَهًِْ لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ هُوَ مَا یَقْطُرُ مِنْهَا الْمَاءُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنْهَا دُونَ الْأَنْهَارِ الَّتِی یَتَفَجَّرُ مِنْ بَعْضِهَا وَ قُلُوبُهُمْ لَا یَتَفَجَّرُ مِنْهَا الْخَیْرَاتُ وَ لَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهَا قَلِیلٌ مِنَ الْخَیْرَاتِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ کَثِیراً.
امام عسکری (علیه السلام) بعضی از سنگها، جدای از آن نهرها که از دل کوه‌ها جاری است، می‌شکافند و از آنها آب می‌تراود که منبع خیری است. امّا قلب‌های ایشان چنان نیست که خیرات و برکات از آن فوران کند و خارج شود و حتّی چنان نیست که ذرّه‌ای باز شود و اندکی از خیرات و نه خیرات خیلی زیاد از آن صادر شود.
العسکری (علیه السلام)- وَ إِنَّ مِنْها یَعْنِی مِنَ الْحِجَارَهًِْ لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللهِ إِذَا أَقْسَمَ عَلَیْهَا بِاسْمِ اللَّهِ وَ بِأَسْمَاءِ أَوْلِیَائِهِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ فَاطِمَهًَْ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمْ (علیهم السلام) وَ لَیْسَ فِی قُلُوبِکُمْ شَیْءٌ مِنْ هَذِهِ الْخَیْرَاتِ.
امام عسکری (علیه السلام) از خشیت خدا وقتی بعضی از این سنگها را به خدا و به اسماء اولیاء خدا محمّد (علی (علیه السلام)، فاطمه (سلام الله علیها)، حسن (علیه السلام)، حسین (علیه السلام) و اولاد پاکش (علیهم السلام) قسم بدهند فرود می‌آید؛ ولی در دلهای شما چنین اثری وجود ندارد.
العسکری (علیه السلام)- بَلْ عَالِمٌ بِهِ یُجَازِیکُمْ عَنْهُ بِمَا هُوَ بِهِ عَادِلٌ عَلَیْکُمْ وَ لَیْسَ بِظَالِمٍ لَکُمْ یُشَدِّدُ حِسَابَکُمْ وَ یُؤْلِمُ عِقَابَکُم.
امام عسکری (علیه السلام) [خداوند] غافل نیست بلکه به آن عالم است و طبق استحقاق، به شما جزا و کیفر می‌دهد. او هرگز به شما ظلم نخواهد نمود؛ حسابی سخت می‌گیرد و عقابی سخت می‌نماید.