آیه فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا أللهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ [200]
و هنگامى که مناسک [حجّ] خود را انجام دادید، خدا را یاد کنید، همانند یادآورى شما از پدرانتان [آن‌گونه که رسم آن زمان بود] بلکه از آن هم بیشتر. [در این مراسم، مردم دو گروهند:] بعضى از مردم مى‌گویند: «خداوندا! به ما در دنیا، [نیکى] عطا کن». در حالى که در آخرت بهره‌اى ندارند.
الصّادق (علیه السلام)- مَعْنَی فَلَمَّا قُضِیَ أَیْ فَلَمَّا فَرَغَ وَ کَقَوْلِهِ فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللهِ.
امام صادق (علیه السلام) فَإِذا قَضَیْتُمْ؛ به معنای زمانی‌که به پایان رساندند و از کار فراغت یافتند است؛ همانند کلام الهی: فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللهَ.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) کَانُوا إِذَا أَقَامُوا بِمِنًی بَعْدَ النَّحْرِ تَفَاخَرُوا فَقَالَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ کَانَ أَبِی یَفْعَلُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً قَالَ: وَ التَّکْبِیرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَهًِْ الْأَنْعَامِ.
امام صادق (علیه السلام) منصور حازم از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: در دوره‌ی جاهلیّت، مردم پس از قربانی‌کردن در منی، شروع به برشمردن افتخارات قبیله و اجداد خود می‌کردند. مثلاً مردی از آنان برمی‌خاست و می‌گفت: «پدرم چنین و چنان می‌کرد»! این گونه بود که خداوند عزّوجلّ فرمود: فَاذْکُرُواْ اللّه کَذِکْرِکُمْ آبَاءکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا تکبیر، این است که بگویی «الله أکبر الله أکبر لاإله إلا الله والله أکبر و لله الحمد الله أکبر علی ما هَدانا الله أکبر علی ما رَزَقَنا مِن بَهیمة الأنعام».
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَفْتَخِرُونَ بِمِنًی إِذَا کَانَ أَیَّامُ التَّشْرِیقِ فَیَقُولُونَ کَانَ أَبُونَا کَذَا وَ کَانَ أَبُونَا کَذَا فَیَذْکُرُونَ فَضْلَهُمْ فَقَالَ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ.
امام صادق (علیه السلام) مشرکان سه روز بعد از عید قربان در منی، افتخارات اجدادی خود را به رخ یکدیگر کشیده و می‌گفتند: «پدران ما چنین و چنان بودند»! و برتری آن‌ها را برای یکدیگر بیان می‌کردند؛ پس خداوند فرمود: فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ.
الباقر (علیه السلام)- کَانَ الرَّجُلُ یَقُولُ کَانَ أَبِی وَ کَانَ أَبِی فَنَزَلَتْ عَلَیْهِمْ فِی ذَلِکَ.
امام باقر (علیه السلام) در جاهلیّت، مرسوم بود که مرد می‌گفت: «پدرم چنین و چنان بود»! پس این آیه، در این‌باره بر ایشان نازل شد.
الباقر (علیه السلام)- کَانُوا یَفْتَخِرُونَ بِآبَائِهِمْ یَقُولُونَ أَبِی الَّذِی حَمَلَ الدِّیَاتِ وَ الَّذِی قَاتَلَ کَذَا وَ کَذَا إِذَا قَامُوا بِمِنًی بَعْدَ النَّحْرِ وَ کَانُوا یَقُولُونَ أَیْضاً یَحْلِفُونَ بِآبَائِهِمْ لَا وَ أَبِی لَا وَ أَبِی.
امام باقر (علیه السلام) هنگامی‌که مردم پس از قربانی به منی می‌رفتند، افتخارات پدرانشان را بر می‌شمردند و می‌گفتند: «پدر من کسی بود که آن دیه‌ها را برعهده گرفت و کسی بود که چنین و چنان پیکار نمود»! همچنین به پدرانشان قسم می‌خوردند و می‌گفتند: «نه، به پدرم سوگند! نه، به پدرم سوگند!»
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِیَّهًِْ کَانَ مِنْ قَوْلِهِمْ کَلَّا وَ أَبِیکَ بَلَی وَ أَبِیکَ فَأُمِرُوا أَنْ یَقُولُوا لَا وَ اللَّهِ بَلَی وَ اللَّهِ.
امام باقر (علیه السلام) از سخنان مردم در زمان جاهلیّت «کلا و ابیک»! و «بلی و ابیک»! (قسم به پدرت که چنین است و چنان نیست!) بود. پس امر شدند که بگویند: «لا و الله»! و «بلی و الله»! (قسم به خداوند که چنین است و چنان نیست!).
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- کَانَتِ الْعَرَبُ إِذَا وَقَفُوا بِالْمَشْعَرِ یَتَفَاخَرُونَ بِآبَائِهِمْ فَیَقُولُونَ لَا وَ أَبِیکَ لَا وَ أَبِی وَ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یَقُولُوا لَا وَ اللَّهِ وَ بَلَی وَ اللَّهِ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) عرب‌ها به هنگام وقوف در مشعر، افتخارات اجدادی خود را به رخ یکدیگر کشیده و می‌گفتند: «به پدرم قسم! چنین است یا چنان نیست»! (به پدرانشان قسم می‌خوردند) ولی خداوند امر کرد [به خدا قسم بخورند و] بگویند: «به خدا قسم! چنین است و چنان نیست»!
الباقر (علیه السلام)- کَانُوا إِذَا فَرَغُوا مِنَ الْحَجِّ یَجْتَمِعُونَ هُنَاکَ وَ یَعُدُّونَ مَفَاخِرَ آبَائِهِمْ وَ مَآثِرَهُمْ وَ یَذْکُرُونَ أَیَّامَهُمُ الْقَدِیمَهًَْ وَ أَیَادِیَهُمُ الْجَسِیمَهًَْ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یَذْکُرُوهُ مَکَانَ ذِکْرِهُمْ آبَائَهُمْ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً أَوْ یَزِیدُوا عَلَی ذَلِکَ بِأَنْ یَذْکُرُوا نِعَمَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ یَعُدُّوا آلَاءَهُ وَ یَشْکُرُوا نَعْمَاءَهُ لِأَنَّ آبَائَهُمْ وَ إِنْ کَانَتْ لَهُمْ عَلَیْهِمْ أَیَادٍ وَ نِعَمٌ، فَنِعَمُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ وَ أَیَادِیهِ عِنْدَهُمْ أَفْخَمُ وَ لِأَنَّهُ سُبْحَانَهُ الْمُنْعِمُ بِتِلْکَ الْمَآثِرِ وَ الْمَفَاخِرِ عَلَی آبَائِهِمْ وَ عَلَیْهِمْ.
امام باقر (علیه السلام) آن‌ها پس از به پایان‌رساندن حجّشان، آنجا جمع می‌شدند و افتخارات و کارهای پدران و اجدادشان را، برمی‌شمردند و از نعمت‌های فراوان و روزگاران قدیمشان، یاد می‌کردند. خداوند به ایشان فرمان داد. به‌جای آنکه در اینجا از پدرانتان یاد کنید خدا را یاد کنید یا اینکه بیشتر از آن، از نعمت‌های خداوند یاد کنید و بخشش‌های او را شمرده و بر نعمت‌ها و عطایایش، شکرگزار باشید». چراکه اگر برای پدرانشان بر دیگران نعمت و نیکی افزون باشد، پس خداوند در قیاس با پدرانشان، از نعمت‌ها و نیکی‌هایی بس بزرگتر و فاخرتر، برخوردار است؛ چرا که خداوند، بخشنده‌ی تمام آن کارهای نیک و افتخارات به ایشان و پدرانشان می‌باشد.
العسکری (علیه السلام)- فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ الَّتِی سُنَّتْ لَکُمْ فِی حَجِّکُمْ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ اذْکُرُوا اللَّهَ بِآلَائِهِ لَدَیْکُمْ وَ إِحْسَانِهِ إِلَیْکُمْ فِیمَا وَفَّقَکُمْ لَهُ مِنَ الْإِیمَانِ بِنُبُوَّهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) سَیِّدِ الْأَنَامِ وَ اعْتِقَادِ وَصِیَّهًِْ أَخِیهِ عَلِیٍّ (علیه السلام) دِینِ أَهْلِ الْإِسْلَامِ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ بِأَفْعَالِهِمْ وَ مَآثِرِهِمُ الَّتِی تَذْکُرُونَهَا أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً خَیَّرَهُمْ بَیْنَ ذَلِکَ وَ لَمْ یُلْزِمْهُمْ أَنْ یَکُونُوا لَهُ أَشَدَّ ذِکْراً مِنْهُمْ لِآبَائِهِمْ وَ إِنْ کَانَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَکْثَرَ وَ أَعْظَمَ مِنْ نِعَمِ آبَائِهِمْ.
امام عسکری (علیه السلام) وقتی اعمال و عباداتی را که برای شما در حج‌گزاردن وضع شده، به انجام رساندید، خداوند را آن‌گونه که پدرانتان را یاد می‌کنید، یاد کنید. خدا را به‌خاطر نعمت‌هایی که به شما بخشیده و نیکی‌هایی که در حقّ شما انجام داده و اینکه شما را توفیق داده به نبوّت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) و وصایت برادرش امیرالمؤمنین (علیه السلام) که دین اهل اسلام است، ایمان بیاورید، یاد کنید. همان‌گونه که کارها و آثار پدرانتان را یاد می‌کنید و حتّی بیشتر از ذکر [اوصاف] پدرانتان، خدا را یاد کنید. خداوند در این آیه آن‌ها را بین آن دو حالت (خدا را مثل پدرانشان یاد کنند یا خدا را شدیدتر از پدرانشان یاد کنند) مخیّر نمود. و آن‌ها را وادار نکرد که خدا را شدیدتر از ذکر پدرانشان یاد کنند؛ هرچند نعمت‌های خداوند بر آن‌ها بیشتر از نعمت‌های پدرانشان بر آنهاست.
العسکری (علیه السلام)- فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا أَمْوَالَهَا وَ خَیْرَاتِهَا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ نَصِیبٍ لِأَنَّهُ لَا یَعْمَلُ لَهَا عَمَلًا وَ لَا یَطْلُبُ فِیهَا خَیْراً.
امام عسکری (علیه السلام) عده‌ای از خداوند، ثروت و برکات دنیوی را درخواست می‌کنند؛ درحالی‌که از برکات اُخروی محرومند؛ چرا که برای به‌دست‌آوردن آن، کاری نکرده و در دنیا [نیز] چیز بهتری را از خدا درخواست ننموده‌اند.
الصّادق (علیه السلام)- فَإِنْ لَمْ یَکُنْ وَلَایَهًٌْ دَفَعَ عَنْهُ بِمَا عَمِلَ مِنْ حَسَنَهًٍْ فِی الدُّنْیَا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ.
امام صادق (علیه السلام) اگر [شخص، اطاعت از] ولایت نداشته باشد، جزای اعمال نیکش، در دنیا به او داده‌می‌شود و در آخرت، بهره‌ای از آن نصیب او نمی‌شود.