آیه ۱۱۷ - سوره بقره

امام باقر (علیه السلام) سدیر صیرفی گفته است: شنیدم حُمران] از امام باقر (علیه السلام) تفسیر قول خدای عزّوجلّ: بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ را پرسید. امام باقر (علیه السلام) در پاسخ او فرمود: خدای عزّوجلّ همه چیز را به علم و ابتکار خود پدیدآورد؛ نمونه و نقشه‌ی پیشینی در میان نبود؛ آسمان‌ها و زمین‌ها را آفرینش تازه بخشید؛ پیش از آن‌ها نه آسمانی بود و نه زمینی. آیا نشنیدی فرموده‌ی خدای تعالی را که: عرش او بر آب بود. (هود/۷)

امام رضا (علیه السلام) عمران از امام (علیه السلام) پرسید: «ای سرور من! آیا به من خبر نمی‌دهی که خداوند، با حقیقتش شناخته‌می‌شود یا با صفاتش»؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: خداوندی که ابتداکننده‌ی هستی (ایجادکننده‌ی مخلوقات بی‌سابقه‌ی هستی) و یگانه موجود اوّل است، بی‌همتایی بود که هیچ چیز با او نبود، فردی بود که برای او دوّم نبود، نه معلوم و نه مجهول، شناخت او نه محکم و نه متشابه، و نه مورد تذکّر و نه فراموش شده‌بود؛ خداوند سبحان چیزی نبود که اسم چیزی از اشیاء غیر از خود او بر او تطبیق شود؛ وجود خداوندی نه از زمانی آغازشده و نه زمانی به عنوان پایان، برای وجود او قابل تصوّراست. موجودیّت او نه به‌وسیله‌ی چیزی برپاست و نه هستی او تا حصول چیزی ادامه‌داشت؛ موجودیّت خداوند متعال نه به چیزی متّکی بود و نه در چیزی ساکن بود؛ همه‌ی این مختصات پیش از خلقت بود. به غیر از او چیزی با او نبود و همه‌ی آنچه که بر او تطبیق می‌کنی، صفات حادث و بیان‌کننده‌ی حقایقی درباره‌ی اوست که به وسیله‌ی آنها، کسی‌که بتواند [معنای آن صفات را] بفهمد، می‌تواند [صاحب آن صفات را] بفهمد و بدان که معانی ابداع، مشیّت و اراده، یک حقیقت است و فقط نام‌های آنها، سه تاست و اوّلین ابداع، اراده و مشیّت او، حروفی بود که آن‌ها را اصل همه‌ی اشیاء و دلیل هر ادراک‌شده و بازکننده‌ی هر مشکل، قرار داد و به سبب این حروف هر چیزی از اسم حق یا باطل، فعل یا مفعول، اسم معنادار یا بی‌معنا، تفکیک و تعریف می‌شود. و اجتماع تمام امور به این حروف است. و در هنگام ابداع و ایجاد این حروف غیر از شناساندن معنای خود آن کلمات و حروف، هیچ وجود خارجی‌ای را ایجاد نکرد که معنای این حروف، در نهایت به آن ختم شود [بلکه ذاتاً معنای خود را می‌شناسد] چون این حروف بدیع بوده [و از چیزی گرفته نشده‌اند که به آن اشاره کنند] و نور، در این موضع، که مراد، وجود و ایجاد است، اوّل فعل خداوندی است که او نور آسمان‌ها و زمین است و حروف ساخته‌شده [و مفعول] به این فعل است و این حروف همان است که مدار کلام بر آن است و عبارات جمله از جانب خداوند عزّوجلّ است که به مخلوق خود بیاموخت و آن سی‌وسه حرف است؛ بیست و هشت حرف از آن‌ها دلالت کند بر لغات عربیّه و از بیست‌وهشت حرف، دوازده حرف از آن دلالت کند بر لغات سریانیّه و عبرانیّه و از این جمله حروف، پنج حرف آن، در سایر لغات عجم و سایر اقالیم، متحرّف [و تغییریافته] است که ایشان استعمال می‌نمایند و این حروف پنج‌گانه، از بیست و هشت حرف در دیگر لغات [نیز] استعمال شده است. پس جمله‌ی حروف سی‌وسه حرف است و امّا آن پنج حرف مختلف، حجّت است که به سبب حدوث علل و اسباب مثل انحراف لهجه‌های خلق و اختلاف منطق آنها، حاصل شده است که ذکر [تعداد] آنها، بیش از آن تعداد که ذکر شده، سزاوار نیست. پس از خلقت و احصاء و احکام شمارش حروف، خداوند تعالی، آن‌ها را فعل خود گردانید مانند قول خداوند تعالی کُنْ فَیَکُونُ پس لفظ کُنْ از جانب حق‌تعالی صنع و فعل است یعنی باش و آنچه به واسطه‌ی لفظ به وجود آید، مصنوع و مفعول است یعنی به معرض صدور این لفظ (کُنْ فَیَکُونُ) یعنی پس شد و حاصل شد و موجودات به عرصه‌ی وجود آمدند، پس خلقِ اول از حضرت خالق، اصل ایجاد است که برای آن، وزن، حرکت، چیز قابل شنیدن، رنگ و حس [محسوس] نبود و خلقِ دوّم، حرف است که نه وزن و نه رنگ دارد لکن مسموع و موصوف غیرمحسوس است و خلقِ سوّم، همه‌ی اقسام خلقت است؛ یعنی آسمان، زمین، خوراک، نوشیدنی و هرچه غیر آن‌ها که محسوس است و به قوّه‌ی لامسه و باصره می‌توان آن را ادراک نمود. پس وجود خدای تعالی بر ایجاد مقدم است، زیرا نه قبل از او چیزی بود و نه با او چیزی بود و ایجاد مقدّم است بر حروف و حروف بر غیر از خودش، دلالت نمی‌کند». در این حین، مأمون عرض کرد: «چگونه حروف بر غیر از خودش دلالت نمی‌کند»؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: «زیرا خداوند تبارک و تعالی آنچه از این حروف مرکّب نمود، برای معنی مرکّب ابدی ایجادکرد (یعنی مفردات این‌ها دارای معنا نیست و چون مرکّب شود معنی پیدا می‌کند) پس هرگاه از این حروف مفرده، چهار یا پنج یا شش حرف یا بیشتر یا کمتر مرکب نمود، برای غیر معنایی [خاص] ترکیب نداد و نبود مگر برای معنی‌ای که آن معنی حدوث پیدا کرد و قبل از آن چیزی [حادث] نبود». عمران گفت: «چگونه به این مطلب علم پیدا کنیم»؟ فرمود: «باعث این معرفت و باب آن این است که تو هر وقت از ذکر این حروف، غیر از خود این حروف را نخواهی، آن‌ها را به تنهایی ذکر می‌کنی (تک‌تک و جدای از هم) و می‌گویی: الف، ب، ت، ث، ج، ح، خ ... تا به پایان آن برسی و چون مفردات را یاد کنی برای آن‌ها معنایی غیر از خود آن‌ها نیابی و چون تألیف و ترکیب کنی، از این حروف چند حرف را [کنار هم] جمع می‌کنی و آن‌ها را اسم و صفت برای یک معنی مطلوب یا یک وجه که مقصود تو است قرار می‌دهی؛ این اسامی و اوصاف، دلیل و راهنمایی می‌شوند برای معانی خود و به آنچه به آن موصوف شده‌اند اشاره می‌کنند. آیا فهمیدی»؟ گفت: بله»!

امام کاظم (علیه السلام) صفوان‌بن‌یحیی به امام کاظم (علیه السلام) عرض کرد: «از اراده‌ی خدا و اراده‌ی خلق مرا مطّلع فرمایید». امام (علیه السلام) فرمود: «اراده و خواست بشر، ابتدا در قلب او متجلّی می‌شود و سپس به مرحله عمل وارد می‌گردد. امّا اراده و خواست خدا مساوی ایجاد آن است (غیر از ایجاد و عمل، مرحله دیگری ندارد). زیرا خداوند، نه تأمّل می‌کند و نه تصمیم می‌گیرد و نه می‌اندیشد و همه‌ی این صفات از او به دور است، که این صفات، صفات خلق است؛ لذا اراده‌ی خدای تعالی همان فعل اوست و جز آن نیست. خداوند می‌فرماید: کُنْ فَیَکُونُ و بدون هیچ ادای واژه‌ای یا ذکری به زبان یا تصمیم یا اندیشه‌ای موجود می‌شود، در این مسأله، سؤال از چگونگی و کیفیّت آن مطرح نمی‌شود همان‌طور که خود او نیز کیف [و چون و چرا] ندارد.

امام علی (علیه السلام) وقتی اراده‌ی ایجاد چیزی می‌فرماید، [می‌گوید:] «باش» پس هست می‌شود؛ نه به‌وسیله‌ی آوازی که [به گوش‌ها] فرورود و نه به‌سبب فریادی که شنیده شود. و جز این نیست که کلام خداوند، فعلی است از او، که آن را پدید آورده و مانند آن پیش از آن موجود نبوده است.

امام صادق (علیه السلام) چون موسی (علیه السلام) برای مناجات به طور رفت عرض کرد: «پروردگارا! خزائن خود را به من بنما»! خدا فرمود: «ای موسی (علیه السلام)! خزائن من همین است که هرچه خواهم، به او گویم باش پس به وجود می‌آید».