آیه فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا أللهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ [239]
و اگر [به خاطر جنگ، یا خطر دیگرى] بترسید، [نماز را] در حال پیاده یا سواره انجام دهید؛ امّا هنگامى که امنیّت خود را باز یافتید، خدا را یاد کنید (نماز را به صورت معمول بخوانید) همان‌گونه که خداوند، چیزهایى را که نمى‌دانستید، به شما تعلیم داد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَالْفَرْضُ أَنْ یُصَلِّیَ الرَّجُلُ صَلَاهًَْ الْفَرِیضَهًِْ عَلَی الْأَرْضِ بِرُکُوعٍ وَ سُجُودٍ تَامٍّ ثُمَّ رَخَّصَ لِلْخَائِفِ فَقَالَ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً.
امام علی (علیه السلام) واجب است که شخص، نمازهای واجب را بر روی زمین [درحالی‌که یک‌جا ایستاده] بخواند و رکوع و سجود آن را کامل به‌جای آورد. سپس [خداوند] به کسی‌که بیم دارد، عمل به غیر آن را اجازه داده و فرمود: فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً.
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَهِیَ رُخْصَهًٌْ بَعْدَ الْعَزِیمَهًِْ لِلْخَائِفِ أَنْ یُصَلِّیَ رَاکِباً وَ رَاجِلًا وَ صَلَاهًُْ الْخَوْفِ عَلَی ثَلَاثَهًِْ وُجُوهٍ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ فَهَذَا وَجْهٌ وَ الْوَجْهُ الثَّانِی مِنْ صَلَاهًِْ الْخَوْفِ فَهُوَ الَّذِی یَخَافُ اللُّصُوصَ وَ السِّبَاعَ فِی السَّفَرِ فَإِنَّهُ یَتَوَجَّهُ إِلَی الْقِبْلَهًِْ وَ یَفْتَتِحُ الصَّلَاهًَْ وَ یَمُرُّ عَلَی وَجْهِهِ الَّذِی هُوَ فِیهِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَهًِْ وَ أَرَادَ أَنْ یَرْکَعَ وَ یَسْجُدَ وَلَّی وَجْهَهُ إِلَی الْقِبْلَهًِْ إِنْ قَدَرَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ رَکَعَ وَ سَجَدَ حَیْثُمَا تَوَجَّهَ وَ إِنْ کَانَ رَاکِباً یُومِئُ إِیمَاءً بِرَأْسِهِ وَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنْ صَلَاهًِْ الْخَوْفِ صَلَاهًُْ الْمُجَادَلَهًِْ وَ هِیَ الْمُضَارَبَهًُْ فِی الْحَرْبِ إِذَا لَمْ یَقْدِرْ أَنْ یَنْزِلَ وَ یُصَلِّیَ یُکَبِّرُ لِکُلِّ رَکْعَهًٍْ تَکْبِیرَهًًْ وَ صَلَّی وَ هُوَ رَاکِبٌ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) صَلَّی وَ أَصْحَابَهُ خَمْسَ صَلَوَاتٍ بِصِفِّینَ عَلَی ظَهْرِ الدَّوَابِّ لِکُلِّ رَکْعَهًٍْ تَکْبِیرَهًًْ وَ صَلَّی وَ هُوَ رَاکِبٌ حَیْثُمَا تَوَجَّهُوا.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً این آیه، بیان اجازه‌ای است که پس از بیان حکم قطعی نماز، به خائف داده‌شد و فرموده که می‌تواند نماز را درحال سواری و راه‌رفتن به‌جای آورد و نماز خوف بر سه نوع است: یک قسم آن است که خداوند فرمود: و هنگامی که در میان آنها باشی، و [در میدان جنگ] برای آنها نماز را برپا کنی، باید دسته‌ای از آنها با تو [به نماز] برخیزند، و سلاحهایشان را با خود برگیرند و هنگامی که سجده کردند [و نماز را به پایان رساندند]، باید به پشتِ سرِ شما [به میدان نبرد] بروند، و آن دسته دیگر که نماز نخوانده‌اند [و مشغول پیکار بوده‌اند]، بیایند و با تو نماز بخوانند آنها باید وسایل دفاعی و سلاحهایشان [را در حال نماز] با خود حمل کنند. (نساء/۱۰۲) و قسم دوّم نماز خوف، آن است که [انسان] در سفر از سارقان و درندگان بیم داشته باشد؛ پس [می‌تواند] به‌سوی قبله رو کرده و نماز را آغاز کند و به‌سمت جلو حرکت نماید (منحرف به چپ و راست نشود)؛ وقتی قرائت نماز تمام شد و خواست به رکوع و سجده رود چنانچه برایش مقدور است به‌سوی قبله روکند و اگر این امکان برایش فراهم نبود، به همان جهتی که رو کرده رکوع و سجده نماید و چنانچه سواره بود، با سرش اشاره کند. و قسم سوّم نماز خوف، نماز مجادله است که در زمان جنگ واقع می‌شود. آنگاه که شخص نمی‌تواند [از اسب یا مرکب جنگی خود] فرود آید و نماز بخواند باید به‌جای هر رکعت، یک تکبیر بگوید و در حال سواره نماز بخواند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) و اصحابش در جنگ صفّین، پنج نماز را سوار بر پشت چهارپا خواندند و برای هر رکعت، تکبیری گفتند و درحالی‌که به هر سوی روی می‌کردند، سواره نماز را به‌جای آوردند.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَبْد الرَّحمَن قَال سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً کَیْفَ یُصَلِّی وَ مَا یَقُولُ إِذَا خَافَ مِنْ سَبُعٍ أَوْ لِصٍّ کَیْفَ یُصَلِّی قَالَ یُکَبِّرُ وَ یُومِئُ إِیمَاءً بِرَأْسِهِ.
امام صادق (علیه السلام) عبدالرّحمن گوید: از امام (علیه السلام) پرسیدم: «موقع ترس از دشمن که خداوند می‌فرماید: پیاده یا سواره نماز بخوانید. نماز پیاده و سواره به چه صورت است؟ و اگر کسی از درندگان و یا دزدان بترسد، به چه صورت باید نماز بخواند»؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: تکبیر بگوید و با اشاره سر نماز بخواند.
الصّادق (علیه السلام)- فِی صَلَاهًِْ الزَّحْفِ قَالَ یُکَبِّرُ وَ یُهَلِّلُ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ یَقُولُ اللَّهُ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً.
امام صادق (علیه السلام) امام (علیه السلام) در مورد کیفیّت نماز در معرکه‌ی جنگ فرمود: فرد باید تکبیر و لاإله إلا الله بگوید که خداوند می‌فرماید: فَإنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُکْبَانًا.
الصّادق (علیه السلام)- فَاتَ النَّاسَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَوْمَ صِفِّینَ صَلَاهًُْ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَهًِْ فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَکَبَّرُوا وَ هَلَّلُوا وَ سَبَّحُوا رِجَالًا وَ رُکْبَاناً لِقَوْلِ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ فَصَنَعُوا ذَلِکَ.
امام صادق (علیه السلام) در جنگ صفّین نماز ظهر، عصر، مغرب و عشاء مردم به همراه امیرالمؤمنین (علیه السلام) [به دلیل معرکه‌ی جنگ در حال] قضاشدن بود. پس امیرالمؤمنین (علیه السلام) با توجّه به کلام خداوند: فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً به ایشان دستور داد که پیاده یا سواره، تکبیر و تهلیل و تسبیح بگویند. مردم نیز از فرمان حضرت اطاعت کرده و بدان صورت نماز خواندند.
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) صَلَّی لَیْلَهًَْ الْهَرِیرِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ بِالْإِیمَاءِ وَ قِیلَ بِالتَّکْبِیرِ وَ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) صَلَّی یَوْمَ الْأَحْزَابِ إِیمَاء.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت شده علی (علیه السلام) در شب هریر پنج نماز را با اشاره خواندند و نقل شده با تکبیرگفتن به‌جای آوردند و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) نیز در جنگ احزاب با اشاره نماز خواندند. (هریر یکی از روزهای جنگ صفّین است که تا شب، جنگ مداوم ادامه داشت و فرصت نمازخواندن نبود و هریر صدای زوزه سگ است و وجه تسمیه‌ی این شب به این نام آن است که سپاهیان از فرط خستگی فقط نعره و زوزه می‌کشیدند).
الباقر (علیه السلام)- عَنْ زُرَارَهًْ قال: قُلْتُ لَهُ صَلَاهًُْ الْمُوَاقَفَهًِْ فَقَالَ إِذَا لَمْ تَکُنِ انْتَصَفْتَ مِنْ عَدُوِّکَ صَلَّیْتَ إِیمَاءً رَاجِلًا کُنْتَ أَوْ رُکْبَاناً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً تَقُولُ فِی الرُّکُوعِ لَکَ رَکَعْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی وَ فِی السُّجُودِ لَکَ سَجَدْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی أَیْنَمَا تَوَجَّهَتْ بِکَ دَابَّتُکَ غَیْرَ أَنَّکَ تَوَجَّهُ حِینَ تُکَبِّرُ أَوَّلَ تَکْبِیرَهًٍْ.
امام باقر (علیه السلام) زراره گوید: به امام (علیه السلام) عرض کردم: «در مورد نماز «مواقفه» برایم شرح دهید»؟ ایشان در پاسخ فرمود: در صورتی که دشمنت منصف نباشد و اجازه نمازخواندن را ندهد، نماز را چه ایستاده و چه سواره به صورت اشاره به‌جای می‌آوری؛ چراکه خداوند می‌فرماید: فَإنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُکْبَانًا در این‌حال، در رکوع می‌گویی: «لَکَ رَکَعْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی؛ فقط برای تو رکوع می‌کنم و تو پروردگار من هستی». و در سجود می‌گویی: «لَکَ سَجَدْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی؛ فقط برای تو سجده می‌کنم و تو پروردگار من هستی». حتّی اگر به هر سو که مَرکبت حرکت نماید باشی، باید در هنگام تکبیر اول نماز، رو به‌سوی قبله کنی.
الباقر (علیه السلام)- أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاهًِْ فِی شِدَّهًِْ الْخَوْفِ وَ الْجِلَادِ وَ حَیْثُ لَا یُمْکِنُ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ فَقَالَ یُومِئُونَ إِیمَاءً عَلَی دَوَابِّهِمْ وَ وُقُوفاً عَلَی أَقْدَامِهِمْ وَ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَإِنْ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَی الْإِیمَاءِ کَبَّرُوا مَکَانَ کُلِّ رَکْعَهًٍْ تَکْبِیرَهًًْ.
امام باقر (علیه السلام) از ایشان درباره‌ی خواندن نماز به هنگام ترس شدید، جنگ و زمانی که امکان به‌جای‌آوردن رکوع و سجود نیست، سؤال شد؟ حضرت فرمود: [باید] سوار برچهارپایان با اشاره نماز بخوانند و [در صورت عدم امکان رکوع و سجود] سرپا ایستاده و با اشاره نماز بخوانند و این سخن پروردگار را تلاوت کرد: فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً حتّی اگر نمی‌توانند با اشاره نماز بخوانند، به جای هر رکعت، یک تکبیر بگویند.
الصّادق (علیه السلام)- إِنْ کُنْتَ فِی أَرْضٍ مَخُوفَهًٍْ فَخَشِیتَ لِصّاً أَوْ سَبُعاً فَصَلِّ الْفَرِیضَهًَْ وَ أَنْتَ عَلَی دَابَّتِک.
امام صادق (علیه السلام) اگر در منطقه‌ای هراسناک بودی و از دزد یا درندگان ترس داشتی همچنان که سوار بر چهارپایت هستی نماز واجبت را بخوان.
الباقر (علیه السلام)- الَّذِی یَخَافُ اللُّصُوصَ یُصَلِّی إِیمَاءً عَلَی دَابَّتِه.
امام باقر (علیه السلام) کسی که از خطر حمله‌ی دزدان بیمناک است، بر چهارپایش با اشاره نماز بخواند (یعنی قرائت را انجام دهد و به جای رکوع و سجود اشاره کند).