آیه يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثيراً وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ [269]
دانش و حکمت را به هرکس بخواهد [و شایسته باشد] مىدهد؛ و به هرکس دانش دادهشود، خیر فراوانى داده شده است. و جز خردمندان، [این حقایق را درک نمىکنند، و] متذکّر نمىگردند.
الکاظم (علیه السلام)- یَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ... یَا هِشَامُ ثُمَّ ذَکَرَ أُولِی الْأَلْبَابِ بِأَحْسَنِ الذِّکْرِ وَ حَلَّاهُمْ بِأَحْسَنِ الْحِلْیَهًِْ فَقَالَ یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ یَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ یَعْنِی الْعَقْلَ وَ قَالَ وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ قَالَ الْفَهْمُ وَ الْعَقْلُ.
امام کاظم (علیه السلام) ای هشام! خداوند به اهل عقل و فهم در کتاب خود بشارت داده و فرموده است: «مژده بده به کسانی که سخنان را میشنوند و از آنچه خوب و پسندیده است پیروی میکنند. اینان کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده و اینان صاحبان عقل و درایت هستند ... ای هشام! خداوند خردمندان را به بهترین وجه ستوده و آنها را با زیباترین صفتها آراسته و فرموده است: یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ ای هشام! خداوند میفرماید: در این تذکّری است برای آنکس که عقل دارد. (ق/۳۷) در این، مایهی تذکّر است برای کسی که دارای قلب است. یعنی: کسی که دارای عقل است و فرموده است: به لقمان حکمت ارزانی داشتیم که منظور، فهم و عقل است».
علیّبنإبراهیم (رحمة الله علیه)- الخَیْرُ الکَثِیرُ مَعْرِفَهًُْ أَمِیرِالمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ الأَئِمَّهًِْ (.
علیبنابراهیم (رحمة الله علیه) شناخت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امامان (علیهم السلام) خَیْراً کَثِیراً است.
الصّادق (علیه السلام)- فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً فَقَالَ طَاعَهًُْ اللَّهِ وَ مَعْرِفَهًُْ الْإِمَامِ.
امام صادق (علیه السلام) مراد [از خیر کثیر در أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً] اطاعت خدا و معرفت امام (علیه السلام) است.
الصّادق (علیه السلام)- فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً قَالَ مَعْرِفَهًُْ الْإِمَامِ وَ اجْتِنَابُ الْکَبَائِرِ الَّتِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهَا النَّارَ.
امام صادق (علیه السلام) خیر و نیکی بسیار [در دنیا و آخرت] به او داده شده است. آن حضرت فرمود: «منظور[از خیر زیادی که به او داده شده]، شناختن امام (علیه السلام) و دوریگزیدن از گناهان بزرگی است که خدا آتش [دوزخ] را بر [انجامدهندهی] آنها واجب و لازم گردانیده است».
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ الْحِکْمَهًَْ الْمَعْرِفَهًُْ وَ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ فَمَنْ فَقُهَ مِنْکُمْ فَهُوَ حَکِیمٌ وَ مَا أَحَدٌ یَمُوتُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَحَبَّ إِلَی إِبْلِیسَ مِنْ فَقِیهٍ.
امام صادق (علیه السلام) حکمت عبارت است از شناخت و پژوهش در دین پس هرکدام از شما که در دین کاوش کند، حکیم است و مرگ هیچکدام از مؤمنین به اندازهی مرگ یک فقیه برای شیطان دوستداشتنی نیست.
ابن عباس (رحمة الله علیه)- الحِکْمَهًُْ الْقُرْآنُ وَ عَنْهُ فِی تَفْسِیرِ الْآیَهًِْ قَالَ الْحِکْمَهًُْ الْمَعْرِفَهًُْ بِالْقُرْآنِ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ وَ مُحْکَمِهِ وَ مُتَشَابِهِهِ وَ مُقَدَّمِهِ وَ مُؤَخَّرِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ وَ أَمْثَالِهِ.
ابنعباس (رحمة الله علیه) حکمت، همان قرآن است و در تفسیر این آیه حکمت همان شناخت ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، مقدّم و مؤخّر. حلال و حرام و مانند آن [در قرآن] است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- وَ قَدْ ذَکَرَ الْقُرْآنَ: لَا تُحْصَی عَجَائِبُهُ وَ لَا تُبْلَی غَرَائِبُهُ. مَصَابِیحُ الْهُدَی وَ مَنَارُ الْحِکْمَهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) [در این آیه] دربارهی [اینکه قرآن حکمت است، از] خصوصیّات قرآن، ذکر شده که عجائب آن به شماره نیاید و غرائب آن از بین نرود. چراغ هدایت و علامت روشن حکمت است.
الصّادق (علیه السلام)- الحِکْمَهًُْ ضِیَاءُ الْمَعْرِفَهًِْ وَ مِیرَاثُ التَّقْوَی وَ ثَمَرَهًُْ الصِّدْقِ وَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ مِنْ عِبَادِهِ نِعْمَهًًْ أَنْعَمَ وَ أَعْظَمَ وَ أَرْفَعَ وَ أَجْزَلَ وَ أَبْهَی مِنَ الْحِکْمَهًِْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ أَیْ لَا یَعْلَمُ مَا أَوْدَعْتُ وَ هَیَّأْتُ فِی الْحِکْمَهًِْ إِلَّا مَنِ اسْتَخْلَصْتُهُ لِنَفْسِی وَ خَصَصْتُهُ بِهَا وَ الْحِکْمَهًُْ هِیَ الثَّبَاتُ وَ صِفَهًُْ الْحَکِیمِ الثَّبَاتُ عِنْدَ أَوَائِلِ الْأُمُورِ وَ الْوُقُوفُ عِنْدَ عَوَاقِبِهَا وَ هُوَ هَادِی خَلْقِ اللَّهِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِعَلِیٍّ (علیه السلام) لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْکَ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ مِنْ مَشَارِقِهَا إِلَی مَغَارِبِهَا.
امام صادق (علیه السلام) حکمت، نور معرفت و میراث تقوی و میوهی راستی است. خداوند به بندهای از بندگانش نعمتی بزرگتر، والاتر، استوارتر، زیباتر و گرانبهاتر از حکمت عطا نکرده است. خداوند عزّوجلّ فرمود: یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ یعنی کسی آنچه را که من وعده داده و در حکمت فراهم نمودهام را نمیداند؛ جز آنکه او را برای خود خالص و حکمت را برای او مختص کردهباشم. حکمت، ثبات و استواری است و ویژگی حکیم، ثبات در ابتدا و پایداری در انتهای کارهاست و او بندگان خدا را بهسوی خداوند متعال راهنمایی میکند. رسولخدا (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود: «چنانچه خداوند بندهای از بندگانش را بهواسطهی دستان تو هدایت کند، یقیناً برای تو با برکتتر از تمام چیزهایی است که خورشید از زمان طلوع تا به هنگام غروبش بر آنها میتابد. (یعنی از تمام زمین بهتر است)».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- أَنَّ الْیَهُودَ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنِ الرُّوحِ فَقَالَ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا قَالُوا نَحْنُ خَاصَّهًًْ قَالَ بَلِ النَّاسُ عَامَّهًًْ قَالُوا فَکَیْفَ یَجْتَمِعُ هَذَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) تَزْعُمُ أَنَّکَ لَمْ تُؤْتَ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا وَ قَدْ أُوتِیتَ الْقُرْآنَ وَ أُوتِینَا التَّوْرَاهًَْ وَ قَدْ قَرَأْتَ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ وَ هِیَ التَّوْرَاهًُْ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ الْآیَهًَْ یَقُولُ عِلْمُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا أُوتِیتُمْ کَثِیرٌ عِنْدَکُمْ قَلِیلٌ عِنْدَ اللَّهِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) یهودیان از پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) دربارهی روح سؤال کردند. [حضرت] فرمود: روح از جانب خداست. به شما مقدار کمی از علم دادهاند. (إسراء/۸۵) گفتند: «به ما یهودیان علم کمی داده شده [یا به تمام مردم]»؟ فرمود: «نه به تمام مردم». گفتند: «این چطور درست میشود؟ ای محمّد! (صلی الله علیه و آله)تو مدّعی هستی که از علم کمی به شما دادهاند با اینکه به شما قرآن و به ما تورات داده شده و در قرآن میخوانی هرکه به او حکمت دهند یعنی تورات نعمت زیادی به او ارزانی شده است. خداوند این آیه را نازل نمود: و اگر همهی درختان روی زمین قلم شود، و دریا برای آن مرکّب گردد، و هفت دریاچه به آن افزوده شود، اینها همه تمام میشود ولی کلمات خدا پایان نمیگیرد خداوند عزیز و حکیم است. (لقمان/۲۷) که این آیه میگوید علم خدا بزرگتر از اینهاست آنچه به شما داده شده در نظر شما زیاد است ولی نزد خدا کم است».
الرّضا (علیه السلام)- کُنَّا مَعَ الرِّضَا (علیه السلام) بِمَرْوَ فَدَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی (علیه السلام) فَأَعْلَمْتُهُ خَوْضَ النَّاسِ فِی أَمْرَ الْإِمَامَهًْ فَتَبَسَّمَ (علیه السلام) ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ آرَائِهِم ... إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّهًَْ (یُوَفِّقُهُمُ اللَّهُ وَ یُؤْتِیهِمْ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِهِ وَ حِکَمِهِ مَا لَا یُؤْتِیهِ غَیْرَهُمْ فَیَکُونُ عِلْمُهُمْ فَوْقَ عِلْمِ أَهْلِ الزَّمَانِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ وَ قَوْلِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً.
امام رضا (علیه السلام) از عبدالعزیزبنمسلم نقل شده است: ما همراه امام رضا (علیه السلام) در مرو بودیم. من به خدمت ایشان رسیدم و ایشان را مطّلع کردم که مردم در موضوع امامت مشغول بحث و گفتگو و اختلاف هستند. حضرت تبسّمی نموده و فرمود: «ای عبدالعزیز! این مردم از روی نادانیشان، فریب نظرات را خوردند ... خداوند انبیاء و امامان (علیهم السلام) را توفیق داده تا از خزانهی علم و حکمتش چیزهایی را که به دیگران نبخشیده به ایشان عطا کند. علم آنها برتر از علم اهل زمان است؛ مطابق سخن خدای متعال: آیا کسی که هدایت بهسوی حق میکند برای پیروی شایستهتر است، یا آنکس که خود هدایت نمیشود مگر هدایتش کنند؟ شما را چه میشود، چگونه داوری میکنید»؟! (یونس/۳۵) و این کلام الهی: و به هرکس دانش دادهشود، خیر فراوانی داده شده است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- رَأْسُ الْحِکْمَهًِْ مَخَافَهًُْ اللَّه.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) بالاترین حکمت و دانش، ترس از خداست.
الکاظم (علیه السلام)- إِنَ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِکْمَهًْ.
امام کاظم (علیه السلام) سکوت، دری از درهای حکمت است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّ اللَّهَ آتانِیَ الْقُرْآنَ وَ آتانِی مِنَ الْحِکْمَهًِْ مِثْلَ الْقُرْآنِ وَ مَا مِنْ بَیْتٍ لَیْسَ فِیهِ شَیْءُ مِنَ الْحِکْمَهًِْ إِلَّا کَانَ خَرَاباً أَلَا فَتَفَقَّهُوا وَ تَعَلَّمُوا وَ لَا تَمُوتُوا جُهَّالًا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) خداوند قرآن را به من عطا کرد و از حکمت نیز چیزی هموزن و مثل قرآن، به من بخشید. هر خانهای که در آن حکمت نباشد در واقع ویران است. عمیق در پی فهم باشید؛ تفقّه نموده و بیاموزید و در جهالت نمیرید.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِبْنِعُذَافِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِیجَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِذْ لَقِیَهُ رَکْبٌ فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ: مَا أَنْتُمْ؟ فَقَالُوا: نَحْنُ مُؤْمِنُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله). فَقَالَ: فَمَا حَقِیقَهًُْ إِیمَانِکُمْ؟ قَالُوا: الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّفْوِیضُ إِلَی اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهُ (صلی الله علیه و آله): عُلَمَاءُ حُکَمَاءُ کَادُوا أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْحِکْمَهًِْ أَنْبِیَاءَ فَإِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْکُنُونَ وَ لَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْکُلُونَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُون.
امام باقر (علیه السلام) روزی در یکی از سفرهای پیامبر (صلی الله علیه و آله)، عدّهای سواره با آن حضرت ملاقات کردند. به حضرت سلام نموده و گفتند: «سلام بر تو ای رسولخدا! (صلی الله علیه و آله)» پیامبر (صلی الله علیه و آله) رو به ایشان کرده و پرسید: «شما کیستید»؟ آنها پاسخ دادند: «از مؤمنین هستیم». حضرت فرمود: «حقیقت ایمانتان چیست»؟ گفتند: «راضی به قضای الهی و تسلیم امر پروردگار هستیم و امور را به خداوند واگذار مینماییم». رسولخدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «عالمان حکیم [چنان مقامی دارند که] نزدیک است بهخاطر حکمتشان، پیامبر شوند. اگر در گفتهی خود صادق هستید، خانهای را که در آن ساکن نیستید (دنیا)، [بیش از حدّ نیاز] آباد نکرده و آذوقهای را که نمیخورید (اموال دنیا)، جمع ننمایید و تقوای خداوندی که بازگشتتان بهسوی اوست را پیش بگیرید».
الصّادق (علیه السلام)- بِالإِسْنَادِ إِلَی یُونُسَبْنِظَبْیَانَ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ لَهُ: یَا یُونُسُ إِذَا أَرَدْتَ الْعِلْمَ الصَّحِیحَ فَخُذْ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ (فَإِنَّا رَوَیْنَاهُ وَ أُوتِینَا شَرْحَ الْحِکْمَهًِْ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَانَا وَ آتَانَا ما لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِین.
امام صادق (علیه السلام) هرگاه علم صحیح خواستی، آن را از اهلبیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) بگیر. علم را به ما دادهاند و حکمت و فصلالخطاب را برای ما تشریح کردهاند. خداوند ما را برگزیده و چیزی که به احدی در جهان نداده، به ما داده است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَنْ أَرَادَ الْحِکْمَهًَْ فَلْیُحِبَ أَهْلَ بَیْتِی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنکه جویای حکمت است، باید اهلبیت مرا دوست بدارد.
ابنعباس (رحمة الله علیه)- الْحَکِیمُ الَّذِی کَمُلَ فِی حِکْمَتِهِ وَ الْعَلِیمُ الَّذِی کَمُلَ فِی عِلْمِه.
ابنعباس (رحمة الله علیه) خداوند، حکیمی است که حکمتش کامل و دانایی است که علمش تکمیل و دوستی است که بندگانش را دوست دارد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَیْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ فَنَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجَاهِلِ وَ إِفْطَارُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ صَوْمِ الْجَاهِلِ وَ إِقَامَهًُْ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ شُخُوصِ الْجَاهِلِ وَ لَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِیّاً حَتَّی یَسْتَکْمِلَ الْعَقْلَ وَ یَکُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ مَا یُضْمِرُ النَّبِیُّ فِی نَفْسِهِ أَفْضَلُ مِنِ اجْتِهَادِ الْمُجْتَهِدِینَ وَ مَا أَدَّی الْعَاقِلُ فَرَائِضَ اللَّهِ حَتَّی عَقَلَ مِنْهُ وَ لَا بَلَغَ جَمِیعُ الْعَابِدِینَ فِی فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ الْعَاقِلُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) خداوند میان بندگانش چیزی برتر از عقل تقسیم نکرد. خواب انسان عاقل، برتر از بیداری (شبزندهداری) انسان جاهل است و خوردن شخص عاقل از روزهداری فرد جاهل با فضیلتتر است. خداوند هیچ پیامبری را فرو نفرستاد، مگر آن زمان که عقلش کامل گشت و عقل او از تمام عقول امّتش برتر شد. و آنچه که پیامبر در درون خود پنهان میکند، برتر از اجتهاد [و تلاش همهی تلاشگران] است و بندهی [واقعی] به ادای واجبات نمیپردازد؛ مگر زمانیکه نسبت به آن عقل و درک پیدا کردهباشد و انسانهای عابد و زاهد با تمام عبادات خود به آنچه که عاقل با عقل خود از آن بهرهمند شده است، بهرهمند نگشتند. اینان اولواالألباباند که خداوند تبارک و تعالی فرمود: وَمَا یذَّکرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ.